واکاوی مفهوم اختیار در حکمت متعالیه
مقاله نشریه: نقد و نظر » سال 1398 شماره 94
چکیده:
نوشتار کنونی بر آن است تا بر اساس مبانی حکمت متعالیه و سخنان حکیمان صدرایی، تصویری روشن از معنای اختیار به دست دهد. مهمترین تعریفهای موجود از اختیار در حکمت متعالیه، عبارتند از: «داشتن مبادی چندگانه علم، شوق، اراده و تحریک عضلات»، «داشتن مبادی دوگانۀ علم و اراده»، «صحة الفعل والترک»، «مشیّة الفعل والترک»، و «استقلال فاعل و نفی اثرپذیری از غیر». در این میان، تنها یک تفسیر جامعیت و اشتراک مفهومی میان تمام مصادیق اختیار را فراهم میکند و آن، تفسیر اختیار به دارابودن اراده و علم است؛ آنهم با تفسیری ویژۀ حکمت متعالیه که در آن، هر دو مفهوم علم و اراده همانند وجود، در عین غیریت مفهومی، در تمام مراتب هستی حضور دارند و در عین اشترک معنوی، مشکک هستند. معنای جامع اراده که همان ابتهاج، محبت و رضاست، از مصادیق مادون مانند میل و شوق در عالم طبیعت آغاز و تا ابتهاج و محبت ذاتی پروردگار گسترش مییابد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را بهرغم وجود احاطه و سلطه علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر میسازد؛ ضمن آنکه توجه به حبّ، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه وجود علمی او نزد حقتعالی (عین ثابت)، تبیین اختیار را روشنتر میسازد و به برخی پرسشها نیز پاسخ میدهد.
نوشتار کنونی بر آن است تا بر اساس مبانی حکمت متعالیه و سخنان حکیمان صدرایی، تصویری روشن از معنای اختیار به دست دهد. مهمترین تعریفهای موجود از اختیار در حکمت متعالیه، عبارتند از: «داشتن مبادی چندگانه علم، شوق، اراده و تحریک عضلات»، «داشتن مبادی دوگانۀ علم و اراده»، «صحة الفعل والترک»، «مشیّة الفعل والترک»، و «استقلال فاعل و نفی اثرپذیری از غیر». در این میان، تنها یک تفسیر جامعیت و اشتراک مفهومی میان تمام مصادیق اختیار را فراهم میکند و آن، تفسیر اختیار به دارابودن اراده و علم است؛ آنهم با تفسیری ویژۀ حکمت متعالیه که در آن، هر دو مفهوم علم و اراده همانند وجود، در عین غیریت مفهومی، در تمام مراتب هستی حضور دارند و در عین اشترک معنوی، مشکک هستند. معنای جامع اراده که همان ابتهاج، محبت و رضاست، از مصادیق مادون مانند میل و شوق در عالم طبیعت آغاز و تا ابتهاج و محبت ذاتی پروردگار گسترش مییابد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را بهرغم وجود احاطه و سلطه علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر میسازد؛ ضمن آنکه توجه به حبّ، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه وجود علمی او نزد حقتعالی (عین ثابت)، تبیین اختیار را روشنتر میسازد و به برخی پرسشها نیز پاسخ میدهد.
واکاوی مفهوم اختیار در حکمت متعالیه
3/21/2019 12:00:00 AM