| فهرست مطالب |
متون حكمت متعاليه
دكتر عليرضا صدرا
خوانش سياسى
متون حكمت متعاليه
دكتر عليرضا صدرا
دانشيار دانشگاه تهران
پژوهش در حوزه انديشه سياسى از منظر دينى به منظور شناخت مبانى، سرشت و ساختار آن در سال هاى پس از انقلاب اسلامى ضرورتى انكارناپذير است. ژرف نگرى در مبانى دينى مشتمل بر عقل و آموزه هاى وحيانى و عرف جامعه اسلامى ـ ايرانى، شرط اساسى در پويايى پژوهش ها براى دستيابى به الگوى مطلوب حكومت اسلامى در دوره جديد است؛ ازاين رو شناخت، بازخوانى، بازنگرى و بومى سازى مسائل انديشه سياسى، جايگاه ويژه اى در اين پژوهش ها دارند.
بى ترديد قصد اوليه انقلاب اسلامى هدفمندسازى و ارتقاى كيفيت زندگى مؤمنان براساس آموزه هاى اسلام بود. لازمه تحقق اين هدف، تربيت انديشمندان و اجراى پژوهش هاى به روز، كارآمد و معتبر علمى است. در اين راستا، با راهنمايى استادان و همكارى طلاب دانش آموخته علوم سياسى، زمينه شكل گيرى پژوهشكده علوم و انديشه سياسى در سال 1373 فراهم شد؛ تجربه هاى جديد و موفق اين پژوهشگران در معرفى بخشى از ميراث سياسى عالمان شيعى و تأليف آثارى مستقل درباره مسائل نوپيداى سياسى، زمينه را براى گسترش فعاليت هاى اين مركز و ارتقاى آن به پژوهشكده اى مستقل مهيا كرد.
تاكنون اين پژوهشكده در راستاى ايفاى رسالت خود، نوآورى هاى پژوهشى فراوانى را به جامعه علمى ارائه كرده است؛ از آن جمله مى توان به تأليف، تصنيف و ترجمه ده ها كتاب در حوزه انديشه سياسى اسلام اشاره كرد. چشم انداز آينده اين
پژوهشكده تبديل شدن به مرجعى علمى در حوزه انديشه سياسىِ دينى است تا بتواند با گردآورى مهم ترين انديشه ها به علاقه مندان اين حوزه، خدمات علمى مؤثرترى را ارائه دهد.
كتاب حاضر با هدف خوانش سياسى متون حكمت متعاليه، گامى براى فراهم ساختن زمينه هاى لازم به منظور تبيين حكمت سياسى متعاليه تلقى مى شود. در اين راستا، مجموعه نشست هايى در اين پژوهشكده برگزار شده است كه نسخه مكتوب آن، پس از بازنويسى و تكميل به منظور بهره مندى دانشجويان و طلاب علوم دينى منتشر مى گردد و اميد است افزون بر جامعه دانشگاهى و حوزوى، ديگر علاقه مندان نيز از آن بهره مند شوند.
در پايان بر خود فرض مى دانيم از تلاش هاى مؤلف محترم آقاى دكتر عليرضا صدرا، دانشيار دانشكده حقوق و علوم سياسى دانشگاه تهران، ارزياب محترم، حجت الاسلام والمسلمين آقاى دكتر بهرام دلير، ناظر و مدير محترم گروه فلسفه سياسى آقاى دكتر شريف لك زايى، مدير محترم امور پژوهشى آقاى محمود فلاح و ديگر همكاران قدردانى كنيم. همچنين از رياست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، حجت الاسلام والمسلمين آقاى دكتر نجف لك زايى كه مساعدت هاى مؤثر ايشان نقشى اساسى در به سرانجام رسيدن پژوهش حاضر داشت، تشكر مى كنيم و از اداره نشر پژوهشگاه نيز به جهت آماده سازى و چاپ اين اثر سپاسگزار هستيم.
اين پژوهشكده در راستاى انجام تلاش هاى علمى مفيد و به منظور بالندگى هرچه بيشتر خود از انتقادها و پيشنهادهاى علمى استادان، صاحب نظران و پژوهشگران محترم استقبال مى كند. اميد است اين فعاليت ها زمينه هاى رشد و پويايى انديشه سياسى اسلام را فراهم سازد.
دكتر منصور ميراحمدى
مدير پژوهشكده علوم و انديشه سياسى
در حكمت بهويژه حكمت متعالى، پديده ها از جمله پديده سياست و پديده هاى مدنى، اجتماعى و سياسى كه عملى و عينى اند، جنبه هاى دوگانه علمى تحقيقى و تحقّقى دارند. تحقيقى بدان معناست كه مى توانيم آن را شناسايى كرده و از آن بهره بردارى كنيم؛ بسان دولت گرايى در انسان كه براى او فطرى (ذاتى و درون زادى) است. تحقّقى نيز بدان معناست كه برساخته ذهن (انسانِ صاحب نظر) بوده، در عمل تحقق مى پذيرد؛ بسان سياست و جامعه يا نظام مدنى فاضله متعالى يا به عكس كه با تلاش اختيارى، ارادى و تدبيرى انسان ها و جامعه مدنى صورت مى پذيرند. هر يك از اين جنبه هاى دوگانه، دربردارنده مراتب سه گانه وجود (هستى و هستى شناسى)، ماهيت (چيستى و چيستى شناسى) و واقعيت (چگونگى و چگونگى شناسى) و به تعبيرى عوارض نه گانه كمّى، كيفى، زمانى، مكانى،... يا نمود و نمودشناسى مى باشند. علم به معناى شناخت، جامع اينهاست. در اين ميان، فراگرد يا قوسى فراهم آمده و دو فرايند (پروژه ضرورى) يا فرابرد (پروسه اختيارى، ارادى و تدبيرى) معكوس نظرى ـ عملى را در بر مى گيرد: يكى سير تحقيقى كه از چگونگى و ظواهر و با روش توصيف و اقتباس آغاز مى گردد و به چيستى و ماهيت با روش تحليل و تجر يد و كلى يابى و كلى سازى آن مى رسد و
با علت كاوى و علت يابى و با روش انتزاع به حقيقت آن مى رسد. اين به اصطلاح
علم و شناخت، حصولى و اكتسابى است. پس از بازتوليد درونى ـ ذهنى و وجدانى با ارجاع به اصول اوليه سه گانه عقلى، ضرورى و بديهىِ نظرى، علم و عملى ارتكازى و تبديل آن به شناخت حضورى و شهودى، سير تحققى از مبادى آغاز شده، به مبانى و تبيين و تفصيل آنها رسيده و توجيه عملى و تطبيق عينى مظاهر مى باشد. اينها به ترتيب، دانايى و ارزش، بينايى (بصيرت) يا بينش و آگاهى يا دانش و به تعبيرى بنياد غايت شناسى، بودشناسى و نمودشناسى به شمار مى آيند. در اين نگاه، نظريه و نظام راهبردى علم، علمى و علوم متعالى فراگرد(ى)، حكمت، هستى شناسى و چيستى شناسى نظرى و شناخت مبادى و مبانى تحققى مى باشد. حكمت، حقيقتِ يقينى و شناخت حقيقى و يقينى واقعى است و درنتيجه توحيدى، متعادل و متعالى است. علم و حكمت بدين معنا در مقابل ظنّ يا شناخت ظاهرى، تجزيه گرايانه و جزئى نگرانه، نارسا و فروكاسته يا آگاهى مادى و عارضى و عوارضِ (كمّى و حتى كيفى) تك ساحتى و به اصطلاح حكمت ظنّى مى باشد؛ همچنان كه در عين حال در مقابله با سوفيسم و به اصطلاح حكمتِ كاذب يا توهم حكمت يا علمِ دروغين قرار دارد.
حكمت به دو شكلِ محض يا مدنى (فرد و فردى يا جمع و جمعى اجتماعى و سياسى) است. حكمت مدنى سيرى واحد، ولى متكامل از حكمت مدنى جاويدان شرقى و ايرانى، فلسفه مدنى راستين سقراطى، افلاطونى و ارسطويىِ آتنى ـ يونانى در مقابل فلسفهورزى (هراكليتى قديم و مدرنِ) مدنى و در مقابله با سوفيسم (پروتاگوراسى و گورگياسى قديم و نيهيليسم پسامدرنيسم بهويژه پسى ميسيتىِ) مدنى، بهويژه حكمت مدنى توحيدى قرآنى و روايى اسلام را شامل مى شود. حكمت مدنى اسلامى و اسلاميان نيز حكمت مدنى فاضلى فارابى و دو
شعبه حكمت مدنى عقلى ـ برهانى مشايى ـ سينوى و حكمت مدنى قلبى ـ شهودى اشراقى سهروردى و حكمت مدنى ـ تقريبى خواجه نصير و سرانجام حكمت متعالى مدنى، اجتماعى و سياسى صدرايى يا حكمت مدنى متعالى امام، انقلاب اسلامى و نگاه، نظريه و نظام مدنى، اجتماعى و سياسى جمهورى اسلامى ايران است. خاستگاه، جايگاه و نقش راهبردى نظرى و حتى عملى حكمت متعالى سياسى صدرايى در اين سير متكامل و ساختار كامل مشخص است. از سويى مرحله تاريخى و حتى مرتبه تكوينى، تجميع، توحيد، تعادل و تعالى حكمت توحيدى متعادل و متعالى مى باشد. از سوى ديگر زيرساخت راهبردى، بنيادين، جامع و نظام مند يا سازوار و هدفمند توسعه مدنى ملى و حتى تمدن سازى نوين متعالى است.
كتاب اسفار الاربعه ملاصدرا حاوى نگاه، نظريه و نظام حكمت متعالى است كه از بنياد محتوىِ گفتمان راهبرى (راهنمايى و راهبرى مدنى) و معطوف بدان مى باشد. گفتمان اسفارى كه برگرفته از عرفان متعالى اسلامى است، متشكل از دو سير هر كدام با دو سفر است: نخست سير از خلق به خالق؛ دوم سفر در حق يا حق نگرى و يا حق و حقيقت و حقيقى سازى و خودسازى است؛ سفر سوم از حق به سوى خلق يا خلق گرايىِ حقيقى و حقيقت خلق گرايى است و سفر چهارم از خلق به سوى حق يا حق گذارى تا مرز خداى گونگى است. به همين سبب و در عين حال، برايند حكمت متعالى، يعنى بخش نبوات، ولايات و سياسات و حتى تدابير مدنى دربردارنده سفر چهارم سير خداگونگى و حكمت مدنى است. بر اين اساس، حكمت، اقتدا به خالق متعالى در سياست است. حتى عنوان كتاب الشواهد الربوبيه ملاصدرا و نيز كتاب المظاهر الالهيه او داراى گفتمانى قرآنى و عرفانى است و به ويژه در بخش مدنى مبين معرفت شناسى و روش شناسى حكمت مدنى
متعالى است؛ كتاب مبدأ و معاد ايشان هم كه داراى گفتمانى كلامى است و در بخش مدنى متضمن پديده شناسى حكمت متعالى مدنى مى باشد. به همين منظور در نشست هاى هم انديشى در باب حكمت سياسى به شرح مباحث حكمت مدنى مبدأ و معاد و الشواهد الربوبيه به برخى از آثار ملاصدرا و ديگران خواهيم پرداخت. به تعبير مولوى در مثنوى معنوى:
به تعبيرى:
در اين اثر از مبحث مدنى (نبوات، ولايت و نيز سياست و تدابير مدنى) مبدأ و معاد و پديده شناسى مدنى يا علمى و حكمى متعالى آغاز كرده و به مبحث معرفت شناسى و روش شناسى علمى و حكمى مدنى متعالى مى پردازيم و حكمت متعالى مدنى (نبوات، ولايت و نيز سياست و تدابير مدنى) الشواهد الربوبيه را بررسى مى كنيم. نيز در ادامه با توجه به آراى استاد مطهرى در شرح مختصر منظومه، به كاربست مدنى و حكمت مدنى، اجتماعى و سياسى آن توجه مى كنيم.
1 . شايد / بايد چشيد.
* شريف لك زايى: علاقمنديم سلسله نشست هايى براى سامان دادن به مباحث سياسى حكمت متعاليه تشكيل شود. در اين جلسه نخست مناسب است درباره شيوه كار و نوع مباحث قابل طرح بحث شود. يكى از پيشنهادها اين است كه متن كتاب هايى از ملاصدرا، مانند مبدأ و معاد و الشواهد الربوبيه در دستور كار باشد و بازخوانى و بحث و بررسى گردد تا بر اساس آن بتوانيم منظومه سياسى صدرالمتألهين را استخراج و ارائه كنيم. پيشنهاد دوم اين است كه با محور قرار دادن مبانى و مؤلفه هاى اساسى فلسفه سياسى صدرا، از مبانى حكمت صدرايى شروع كنيم و در ادامه، مفاهيم فلسفه سياسى را به طور منسجم در انديشه صدرا ارائه دهيم. برخى از پرسش ها مى تواند محور مباحث قرار گيرد و نيز بحث ها با توجه به جنبه هاى ثبوتى آغاز گردد. البته ما نبايد در بحث هاى ثبوتى توقف كنيم، بلكه بايد وارد بحث هاى اثباتى شويم و با طرح و بررسى ديدگاه امتناعيون و ارائه جنبه هاى اثباتى، ديدگاه هاى آنان را تعديل و تكميل كنيم تا از اين جنبه با مشكلات چندانى روبه رو نباشيم؛ بنابراين به نظر مى رسد در اين بحث ها شايسته است هم به جنبه هاى ثبوتى و هم به جنبه هاى اثباتى توجه گردد. در ادامه از
1 اين نشست به تاريخ 9/10/1388 در پژوهشكده علوم و انديشه سياسى برگزار شده است.
ديدگاه هاى دكتر عليرضا صدرا در اين زمينه بهره مند مى شويم.
* عليرضا صدرا: در آغاز بايد بگويم بحث سياسى متعالى در حكمت متعاليه يا حكمت متعالى سياسى تاكنون در مسير خوبى حركت كرده است و نقطه عطف آن همايش سياست متعاليه از منظر حكمت متعاليه بود كه برگزار گرديد؛ به طورى كه مى توان گفت همايش «سياست متعاليه از منظر حكمت متعاليه» بنيانى براى حركت در راستاى مراحل و مراتب بعدى سير تحول و تكامل مكتب متعالى سياسى به شمار مى آيد.
واقعيت اين است كه حركت سياسى متعاليه و از جمله علم سياست متعالى كه حكمت سياسى متعاليه جزئى از آن است، فى نفسه يك سياست كارآمد، بهرهور و اثربخش است و با كارهاى صورت گرفته در چند سال گذشته اين بحث ها هم در حوزه و هم در دانشگاه تأثيرگذار بوده است و دانشگاهيان بيش از پيش به اين مباحث علاقه مند شده اند. امروزه از يك سو، علم سياست و سياست مادى و مدرنيستى سبب بروز سرخوردگى هايى در بشر مدرن گرديده است و از سوى ديگر، بحث هاى ارائه شده در حوزه هاى علميه علاقه مندان زيادى يافته است و درواقع، در يك طرف دافعه و در طرف ديگر جاذبه ايجاد شده است. پيروزى انقلاب اسلامى باعث شد كه اميد اجمالى به سياست توحيدى، اسلامى و متعالى در ذهن ها پديد آيد. اين باور اجمالى به مدت يك دهه حاكم بود، اما ازآنجاكه اين مسئله به روشنى تفصيل و تبيين پيدا نكرد، بار ديگر گرايش به انديشه هاى سياسى غرب، بهويژه در دانشگاه ها، تجديد و تقويت شد كه آن هم يك دهه ادامه يافت.
اكنون بار ديگر در ميان اهل سياست، از دستاوردهاى سياسى غرب سرخوردگى هايى به وجود آمده است كه اين مسئله، اولاً به دليل نارسايى هايى است كه در مجموعه هاى مدرنيستى بروز يافته است؛ به گونه اى كه توانايى هاى
مادى و ظاهرى آنان نمى تواند جنبه هاى متعالى و معنوى را در بر گيرد؛ ثانياً حملاتى كه جريان معترض غربى، بهويژه پست مدرنيسم به علم سياست مدرنيستى ايجاد كرده و در عين حال خود دچار نيهليسم معرفتى بوده است، در اين بحث دخيل است. اين مسائل موجب شده است تا در فضاى پوياى ايران، چه فضاى روشنفكرى و چه فضاى دانشگاهى، اعم از دانشجويان و استادان، بازگشت به خويشتن صورت گيرد. البته برخى از استادان هنوز هم نظريه هاى غربى را مطرح مى كنند، اما اين ترديد يا نقدى كه گاهى در حد نفى، مطرح مى شود، بدين معناست كه اگر اين طرف بتواند به خوبى مطلب خود را طرح كند، موفق تر و تأثيرگذارتر خواهد بود.
پيش از ورود به بحث اصلى تأكيد مى كنم كه براى تأثيرگذارى بيشتر، بايد فراتر از كارهاى علمى، انديشه سياسى و از جمله حكمت سياسى را نيز وارد عرصه هاى عملى كنيم كه گفته اند: «دوصد گفته چون نيم كردار نيست»؛ چون وقتى نمونه عملى ارائه گردد، مؤثرتر است. اگر يك ايده به طرح ذهنى تبديل شود، اثر آن محدود است، ولى اگر نمونه عينى آن ارائه شود، بسيار اثربخش تر خواهد بود. قبل از اينكه يك محصول وارد خط توليد شود بايد نمونه آزمايشى اش عرضه گردد؛ بنابراين در مباحث سياسى، مانند علم سياست، حكمت سياسى و سياست متعاليه نيز بايد چنين كارى صورت گيرد. هنگامى كه ما به مباحث حكمت سياسى توجه مى كنيم و آن را توسعه مى دهيم، بايد مراتب عملى آن را نيز در نظر بگيريم و ضمن توجه به بحث هاى حكمت نظرى و (چه حكمت نظرى سياسى و چه حكمت سياسى نظرى) از بحث هاى عملى و حكمت عملى (يعنى حكمت عملى سياسى) غفلت نكنيم. حكمت عملى هم شامل دو بحث است: 1 . حكمت سياسى راهبردى و سياست راهبردى؛ 2 . حكمت سياسى كاربردى و سياست
كاربردى. حكمت متعالى صدرايى، معطوف به حكومت و سياست است و به همين سبب، بدان حكمت متعالى سياسى مى گوييم؛ اما نظريه و حتى نگاه امام خمينى، راهبردى است و منعطف از حكمت متعالى است. به همين سبب، بدان حكمت سياسى متعالى مى گوييم.
تفاوت حضرت امام با پيشينيان در اين است كه روش امام شامل جنبه هاى علمى و عملى مى باشد؛ چنان كه عمل امام نيز هم راهبردى و هم كاربردى است؛ هم راهكار ارائه مى دهد و هم آنها را عملياتى و اجرايى مى كند؛ اين گونه نيست كه تنها راهبرد كلى نشان دهد كه بايد چنين شود؛ بلكه مصداق هاى خاص را حتى با اسم و رسم معرفى مى كند و در پيش آمدهايى همچون جنگ ايران و عراق، به صورت كاربردى و با راهكارهاى خاص وارد مى شود و به بيان كليات بسنده نمى كند؛ بنابراين بايد براى اثربخشىِ بيشتر وارد مرحله هاى بعدى شويم كه در اين صورت تأثير بيشترى بر نهادها و نيروهاى راهبردى و كاربردى خواهد داشت و بازخورد آن را مى توان در نيروهاى علمى و دانشگاهى، حتى در ميان صاحب نظران مشاهده كرد. اگر طرحى به مرحله اجرا درآيد و آثار آن از لحاظ جنبه هاى كاربردى و عملى بروز و ظهور يابد، افراد بيشترى با آن همراه مى شوند و اين جريان بهتر مى تواند نهادينه شود. در غير اين صورت، اين مباحث در زمان حيات ما مطرح خواهند بود؛ ولى پس از ما در گوشه اى مكتوم مى مانند و نمى توانند تأثير مفيد بر جاى گذارند؛ چنان كه اين مسئله درباره ملاصدرا كاملاً روشن است. وقتى جنبه هاى عملى، كار بردى و راهبردى مباحث اين حكيم الهى آن طور كه بايد و شايد تقويت نمى شود، از تأثير عظيم آن نيز بهره مند نخواهيم بود. البته درست
است كه در سيصد سال گذشته زيرساخت بسيارى از تحولات بزرگ، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامى از حكمت صدرايى ناشى مى شود، اما اين آثار مى توانست به صورتى محسوس تر و مشهودتر بروز و ظهور يابد. به همين سبب، امام راحل(قدس سره)جنبه هاى راهبردى و كاربردى اين حكمت را تبيين مى كند و آثار عظيم آن را نشان مى دهد. امام مى توانست در گوشه اى بنشيند و جنبه هاى نظرى اين حكمت را تبيين و موشكافى كند، ولى توصيه مى كند كه چندان سرگرم ريزكارى نشويد؛ بلكه با پويايى راهكارهاى عملياتى مطرح كنيد؛(1) يعنى اين طور نباشد كه فقط دردها را تكرار كنيد؛ بلكه به درمان آنها هم توجه كنيد. حكمت عملى و سياسى بايد ضمن بيان دردها، درمان را هم بگويد(2) و اگر اينها در كنار هم ذكر شوند، اثربخش تر خواهند بود و همين امر سبب مى شود خودش هم تقويت و به روز گردد؛ وگرنه از بحث انتزاعى و تجريدى فراتر نخواهد رفت. خلاصه اينكه ما بايد بتوانيم از جنبه هاى نظرى حكمت متعاليه فراتر رويم و به جنبه هاى عملى، اعم از راهبردى و كاربردى وارد شويم.
* شريف لك زايى: گاهى گفته مى شود بحث ها جنبه كاربردى ندارد و بايد راهبردهاى عملياتى و اجرايى آنها را تدوين كرد، اما نخست بايد توجه شود كه ابعاد نظرى مباحث به درستى پايه ريزى شود. درواقع، بايد به امورى بپردازيم كه
1 . «افكارى كه همه در اطراف حقايق و دقائق علوم دورمى زند، كنار بگذاريد؛ چون اين ريزه بينى ها، بسيارى از ما را از انجام مسئوليت هاى خطيرمان دور نگه داشته است» (امام خمينى؛ ولايت فقيه؛ ص 176)؛ «وظيفه فقهاست كه عقايد، احكام و نظامات اسلام را تبليغ كنند و به مردم تعليم دهند تا زمينه براى اجراى احكام و برقرارى نظامات اسلام در جامعه فراهم شود» (همان، ص 175).
2 . امام در شرح جنود عقل مى فرمايد: «عالم در ضمن راهنمايى، راهبرد و در ضمن (تشخيص در دو علت آن) ارائه راه علاج، (بلكه شايسته است درمان كننده) باشد و كتاب، خود داروى درد باشد، نه نسخه دوانما» (همو، شرح جنود عقل و جعل؛ ص 13). ايشان بهويژه مى فرمايد: «طبيب روحانى بايد تلاش حكم دوا داشته باشد نه حكم نسخه» (همان).
بنيان هاى نظرى بحث ها را استحكام بخشد و به طبع هنگامى كه از اين لحاظ به غناى كافى دست يافتيم، خود به خود بحث ها به سمت جنبه هاى راهبردى و كاربردى كشيده مى شود. البته گاهى ممكن است همزمان با بحث هاى نظرى، به بخشى از ابعاد عملى هم توجه شود؛ ولى نبايد از اين نكته غافل شويم كه اگر بخواهيم همه حكمت متعاليه، بهويژه حكمت سياسى متعاليه را كاربردى و عملياتى كنيم، بايد ادبيات مباحث را به مرحله اى فراتر و غنى تر از وضعيت موجود برسانيم.
* عليرضا صدرا: هرچه اين مباحث غنى تر، قوى تر، عميق تر و جامع تر باشد، به طبع بُعد عملى آن نيز پيشرفت سريع ترى خواهد داشت. هرچه بذر سالم تر باشد، نهالى كه از آن به وجود مى آيد و ميوه اى كه حاصل آن است، سالم تر و قوى تر خواهد بود، ولى بايد توجه شود كه اين مباحث به تعبير قرآن از قبيل ﴿ تِلْكَ الاَيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ ...﴾ (1) است؛ يعنى در اين ميان تداولى وجود دارد، به گونه اى كه پس از اينكه قدرى بحث هاى نظرى صورت گرفت، وارد عرصه هاى عملى مى شويم و سپس بار ديگر برخى از مقتضيات نظرى ايجاب مى كند كه به عرصه بحث هاى نظرى باز گرديم و بازتوليد كنيم؛ يعنى به طور مرتب حركت بين نظر و عمل در نوسان است و از تعامل آنها مباحث قوى و روزآمدتر مى شود، اما اگر به بحث هاى صرفاً نظرى بسنده كنيم، بسيارى از مباحث مكتوم مى ماند و تبيين نمى شود. خداوند مى فرمايد: ﴿ وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَة مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾:(2) مؤمنان نبايد همگى بيرون رفته و رسول را تن ها بگذارند؛ بلكه از هر طايفه اى جمعى براى جنگ و گروهى نزد رسول براى آموختن علم مهيا باشند تا
1 . آل عمران: 140.
2 . توبه: 122.
آن علمى كه آموخته اند به قوم خود بياموزند كه قومشان شايد خداترس شده و از
نافرمانى بپرهيزند». هنگامى كه جنگ برپا شد، همه به جبهه نروند، بلكه تعدادى بايد به تفقه و ترويج دين بپردازند. از اين دستور مى توان اين راهبرد را آموخت كه ما مى توانيم نيروها و ظرفيت هاى خود را تقسيم كنيم؛ بنابراين در كنار اينكه به تعميق و توسعه حكمت نظرى توجه مى كنيم، بايد ادبيات اين بحث ها را تجميع و عملياتى كنيم.
از توليد مواد، فراهمى صورت گرفته، ولى فراورى و فرابرى انجام نمى شود. فراورى يعنى تلاش كنيم كه از درون اينها به تناسب نيازها، نظريه توليد كنيم. ما اكنون در زمينه فلسفه سياسى صدرا دست خالى نيستيم؛ بلكه توليداتى كه در اختيار داريم، به اندازه اى هست كه مى توان با آنها كشورى را اداره كرد. مقالات و سخنرانى هايى كه در همايش حكمت متعاليه و پيش از آن ارائه شد به قدرى است كه مى شود كشورى را با آن اداره كرد، اما اگر بخواهيم اين مديريت در سطح عالى باشد، بايد باز هم توليد صورت گيرد. پس فراهمى صورت گرفته، اما بايد فراورى صورت گيرد و اينها بايد بازپردازش شوند. در اينجا ديگر از نظريه فارابى سخن نمى گوييم، بلكه از نظريه عدالت تعبير مى كنيم. البته در ضمن اين نظريه ها خواهيم گفت كه فارابى يا نصيرالدين طوسى و يا ارسطو و والزر(1) و رالز(2) ديدگاهى درباره
1 . نظريه عدالت مايكل والزر، فيلسوف سياسى برجسته آمريكايى (1935م)، با سنت اجتماع گرايى مشهور است كه در مقابل عدالت فردگرايى ليبراليستى رالز است (ر.ك: مايكل والزر؛ حوزه هاى عدالت؛ ترجمه صالح نجفى).
2 . جان رالز (John Rawis؛ 1941 ـ 2002م) فيلسوف آمريكايى كه به سبب صورت بندى يك نظريه درباب عدالت مشهور است. وى از چهره هاى بنام فلسفه سياسى در نظريه عدالت است (ر.ك: جان رالز؛ عدالت به مثابه انصاف: يك بازگويى؛ ترجمه مرتضى بحرانى و سيدمحمد كمالى سروريان؛ ج3).
عدالت دارند، اما سرانجام مى گوييم اين نظريه عدالت است كه امروزه اهميت يافته
است. به يقين همه اينها از فراهمى ها استفاده شده و اينجا فراورى و بازپردازش شده است كه اين بازپردازش از نظريه شناسى شروع مى شود و مقايسه، نقد نظريه ها و ... تا نظريه پردازى را شامل مى گردد؛ براى نمونه نظريه عدالت فارابى روزآمد مى شود تا نظريه سازى شود و نظريه هاى سياسى افراد شكل گيرد و معرفى گردد. پس از اين، مرحله فرابرى است كه مرحله اى كاربردى است و در آن اطلاع رسانى صورت مى گيرد. فرابرى شامل تبليغ، تدريس و ترويج است. نهادهاى ترويج كننده در اين مرحله به قرار زير است: 1 . نهادهاى راهبردى، مثل مجمع تشخيص مصلحت نظام، سازمان برنامه و بودجه، مجلس شوراى اسلامى و... كه به صورت كلان يا خرد سياستگذارى مى كنند و حاصل تلاش آنان برنامه هاى 25 ساله، سند چشم انداز يا برنامه هاى پنج ساله، ساليانه و... است؛ 2 . نهادهاى كاربردى، مانند وزارت كشور، وزارت امور خارجه، صدا و سيما، وزارت ارشاد، رسانه ها و... مى باشند. مراد از فرابرى اين است كه حكمت و سياست متعاليه چنين ظرفيتى دارد و محققان اين عرصه نيز داراى ظرفيت، دغدغه، داعيه و اراده عملى هستند و اين نيروها هم در حوزه و هم در دانشگاه هم از جنبه هاى علمى و هم از جنبه هاى عملى برخ وردارند. البته برخى تنها جنبه علمى و بعضى ديگر تنها جنبه عملى دارند.
محققان پژوهشكده علوم و انديشه سياسى نيز داراى دغدغه، داعيه و اراده عملى اند و تاكنون نشان داده اند كه ظرفيت و زمينه هاى لازم را براى تحقق اين مهم در اختيار دارند و برنامه ريزى ما براى رسيدن به اهداف والاتر از جنبه عملى و بعد عملياتى است. در سياست عملى متعاليه اين ظرفيت وجود دارد و مى توان نظريه هاى مديريت حكمت متعاليه را ارائه داد. هنگامى كه راهبرد كلان ما
اين گونه باشد، بى گمان بايد متون را بازخوانى كنيم و درباره مبانى و حتى مبادى هم كار كنيم، اما در عين حال كه درباره اينها كار مى كنيم، نمى خواهيم در اينها توقف كنيم؛ بلكه همه اينها مرحله گذار است و بايد از اينها به عمق برسيم؛ زيرا انگيزه محققان اين است كه تأثيرگذارتر باشند؛ ازاين رو توصيه مى شود بر اساس رهنمود قرآنى پيش گفته، تقسيم كارى صورت گيرد تا همه ظرفيت ها در يك جا انباشته نشود؛ بلكه قسمتى وارد مرحله بعدى گردد و بخشى از انرژى ها به شكل طولى يا عرضى تقسيم شود. همچنين مى توانيم نيروها را در زيرمجموعه هايى مانند كميسيون علمى يا كميسيون عملى درآوريم تا در زير كميسيون راهبردى و زيركميسيون كاربردى، براساس آموزه هاى شكل گرفته، توليد نظريه شود و پس از اينكه پژوهش هاى جديدى صورت گرفت و داده هاى جديدى فراهم شد، راهبردها به روز شود يا راهبردهاى جدى تر وتخصصى ترى ارائه گردد.(1) ما بايد دغدغه هاى علمى و عملى خود را پى گيرى كنيم؛ براى مثال اگر نشستى برگزار مى گردد، بخشى از آن را به بحث هاى علمى و بخش ديگر را به بحث هاى راهبردى و كاربردى اختصاص دهيم؛ همان گونه كه چنين كارى در فقه سياسى و روش شناسى سياسى صورت مى گيرد و به حكمت سياسى اختصاص ندارد. در اين صورت مباحث، زايا و پويا خواهد بود و تأثير مطلوبى برجاى
1 . در قرآن و كتاب هاى حديث كه منابع احكام و دستورهاى اسلام است، با رساله هاى عمليه كه مجتهدان عصر و مراجع نوشته اند، از لحاظ جامعيت و تأثيرگذارى در اجتماع به كلى تفاوت دارند (امام خمينى؛ ولايت فقيه؛ ص 9). به تأكيد ايشان «نسبت اجتماعيات قرآن با آيات عبادى آن از نسبت صد به يك هم بيشتر است» (همان). از يك دوره كتاب حديث كه حدود پنجاه كتاب است و همه احكام اسلام را دربردارد، سه چهار كتاب مربوط به عبادات و وظايف انسان نسبت به پروردگار است، مقدارى از احكام هم مربوط به اخلاقيات است. بقيه همه مربوط به اجتماعيات، اقتصاديات، حقوق و سياست و تدبير جامعه است (همان)؛ چه علمى ـ نظرى بوده باشد يا علمى ـ عملى كه اعم از راهبردى است.
خواهد گذاشت. اين مسئله حكمت را حاكميت و حاكميت را حكميت و حكمت مى بخشد.
* شريف لك زايى: با توجه به اصطلاحات فراهمى، فراورى و فرابرى، اكنون به نظر مى رسد كه ما در مرحله فراهمى هستيم و مى توانيم تأثيرات آن را مشاهده و ارزيابى كنيم؛ براى نمونه اكنون برخى از دانشگاهيان ما حكمت سياسى متعاليه را پذيرفته و آن را باور كرده اند و درنتيجه بخش هايى از آنان تشويق شده اند كه در اين پروژه ها به جدّ مشاركت كنند و پژوهش هاى عميق ترى انجام دهند. ما نيز مى كوشيم در اين مسير با بررسى دقيق متون حكمت سياسى متعاليه از درون آن به برخى از مؤلفه هاى آن دست يابيم.
* عليرضا صدرا: اولاً تاكنون يك احصاى كامل علمى و ميدانى در اين زمينه صورت نگرفته است؛ يعنى بايد براى اين منظور، پرسش نامه هايى تنظيم و آمار و ارقام علمى آن استخراج گردد؛ زيرا گاهى برخى تحليل هاى شخصى صورت مى گيرد كه البته با روش هاى علمى فاصله دارد؛ براى مثال از قديم همه مى دانستند كه عصبانيت با سكته ارتباط دارد و نيز مى دانستند كه علم برخلاف اين نيست؛ اما درباره اينكه چند درصد از عصبانيت ها به سكته منجر مى شود، بررسى دقيقى صورت نگرفته است. بر اين اساس، ازآنجاكه سكته عوامل ديگرى نيز دارد و همه عصبانيت ها به سكته منجر نمى شود، اگر اندازه گيرى دقيقى صورت گيرد، مى توان گفت كه براى نمونه، چهل درصد عصبانيت ها به سكته مى انجامد؛ بنابراين كارى كه ما انجام مى دهيم تحليل شخصى است.
نكته بعدى اين است كه گاهى مى خواهيم درباره اصل قضيه كار كنيم و گاهى نيز مى خواهيم علت آن را بررسى نماييم. در اين زمينه تنها دو گزينه وجود دارد: