محمدصادق يوسفى مقدم

* ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى

معاونت پژوهشى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم

* تهيه: مركز فرهنگ و معارف قرآن

* چاپ: باقرى

* چاپ اول: تابستان 1389

* شمارگان: 1400 نسخه

همه حقوق براى ناشر محفوظ است.

نشانى: قم، خيابان شهداء (صفائيه)، كوچه آمار، پلاك 42

تلفن و دورنگار: 7832833، پخش: قم 7832834 ; تهران 5 ـ 88940303

ص.پ: 3858/37185 ، كدپستى: 16439ـ37156

وب سايت: www.isca.ac.ir

پست الكترونيك: nashr@isca.ac.ir

يوسفى مقدم، محمدصادق

مبانى و فلسفه تقليد از منظر قرآن / محمدصادق، يوسفى مقدم; تهيه مركز فرهنگ و علوم قرآن.ـ قم: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1389.

216 ص.

ISBN:978-600-5570-72-4

فهرستنويسى بر اساس اطلاعات فيپا.

كتابنامه: ص. [189] ـ 203; همچنين به صورت زيرنويس.

نمايه.

1. تقليد ـ جنبه هاى قرآنى. 2. تقليد ـ فلسفه. الف. دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم. معاونت پژوهشى. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى. مركز فرهنگ و علوم قرآن. ب. دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم. معاونت پژوهشى. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى. ج. عنوان.

9 ى 7 ت / 104 BP 159 / 297

[2 م 9 ى / 6 / 167 ]BP [31/297 ]

---

---

از تفاوت هاى جوهرى مذهب اهل بيت با ساير مذاهب، «استمرار» گوهر ناب و زلال جارى «اجتهاد» است. «جريان اجتهاد در شيعه» و «لزوم تقليد و مراجعه به متخصصان دينى» باعث مى شود، رهپويان طريق هدايت بتوانند لحظه به لحظه از چشمه سار جارى و «عذب فرات» قرآن و سنت بهره بردارى نمايند; هر چند تلاش انديشوران پيشين نيز به نوبه خود قابل ستايش است.

نقش آفرينى ويژه، گستره بحث، مباحث نوآمد، شبهات فراوان حوزه تقليد، وجود مباحث و مطالب ناكاويده و راههاى نارفته در اين حوزه، بر اهميت و ضرورت بررسى دقيق و عالمانه «مبانى و فلسفه تقليد از منظر قرآن» افزوده است.

مهم ترين مسائل و پرسش هايى كه در اين حوزه بايد بدان توجه شود عبارت است از:

تقليد يعنى چه؟ آيا قرآن كريم به مبانى و فلسفه تقليد پرداخت است؟ چگونه؟ ادله جواز تقليد در قرآن كدام است؟ قلمرو تقليد چيست؟ آيا تقليد در اصول دين و عقايد جايز است؟ نظر قران درباره جواز يا عدم جواز تقليد در اصول دين چيست؟ آيا گمان تقليدى در عقايد جايز است؟ مستندات جواز تقليد در فروع دين كدام است؟و...

---

مجموعه اى كه فراروى شماست، سعى كرده با بررسى موشكافانه، ضمن پرداختن به سؤالات فوق، پاسخ آنها را از قرآن واكاوى كند. چنانكه در ضمن پرداختن به مباحث مذكور، به مهم ترين نظريات نيز اشاره و آنها را نقد خواهد كرد. اين متن، به مثابه درآمد و شروعى بر مباحث تقليد در قرآن است كه اميدواريم با عنايت نويسنده محترم متن، و شما خوانندگان گرامى، شاهد شكوفايى روزافزون اينگونه مباحث در حوزه مباحث قرآنى باشيم.

مركز فرهنگ و معارف قرآن بر خود لازم ميداند از تلاش خستگى ناپذير نويسنده گرانمايه، حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاى يوسفى مقدم تشكر كند.

همچنين از حجت الاسلام والمسلمين آقاى محمد نقويان كه در ويرايش و حجت الاسلام والمسلمين آقاى محمود گودرزى از همكاران گروه دائره المعارف ها كه در مقابله علمى با نويسنده همكارى كرده اند تشكر و براى آنان آرزوى توفيق داريم.

مركز فرهنگ و معارف قرآن

---

پرسش از فقيه قدمتى هم سان با ظهور فقه دارد. نگاهى به مجموعه نسبتاً فربه و فراخِ مبحث تقليد در كتب فقهى شيعه و سنّى نشان مى دهد كه اين مقوله در فقه اسلامى جايگاهى فراتر از يك فرع ساده فقهى را احراز كرده است.

تقليد، راهى كليدى براى فهم احكام شرعى است. اين مفهوم در فضاى تخصّصى امروزين بيش از آن كه توصيف گر رفتارى ساده باشد ـ كه در آن گروهى به شنيدن و عمل كردن به رأى كسى رضايت مى دهند ـ بسترى است براى دست يابى به فهمى عقلايى تر و تضمين يافته تر از احكام شارع و شكستن مرزهاى نامرئى ذهنيت هاى فريبنده و غير تخصّصى .

نگاهى به قرآن نشان مى دهد كه پرسيدن از عالِم، ارزشمند دانسته شده و به مثابه، فرصتى مغتنم پيش روى انسان در جهت جهل زدايى معرفى شده است. قرآن به وضوح ميان رقم زدن به سرنوشت انسان در جهت علم و آگاهى و پرسش از عالم، پيوندى نزديك و غير قابل انفكاك برقرار ساخته است.

مى توان گفت: بازتوليد مباحث تقليد و تقويت نگاه هاى اجتماعى به آن، به ويژه بر پايه قرآن، فوايدى ويژه را به بار مى نشاند كه مهم ترين آن ها عبارتند از:

برخى از انديشه ها به دليل فراگيرى، روشنى و بداهت نيازى به توضيح ندارند.

---

تقليد از اين مجموعه است. دنبال روى غير متخصّص از متخصّص در زمينه هاى نيازمند به تخصّص، پيش انگاره اى فعّال در هر جامعه و ميراثى ريشه دار در تاريخ ملت هاست.

ناديده انگارى اين ذهنيّتِ ريشه دوانده در اعماق رفتارهاى بشرى در خصوص «دريافت آموزه هاى دينى» در كار دست يابى به انديشه هاى دينى، اختلالى عظيم و چالشى پردامنه را در مى افكند و به سرعت به سمت گسسته شدن رابطه مردم و دين به پيش مى رود.

با اين وصف، عدم تقويت ادبيّات گوياى اين جايگاه تقليد و ضعف بررسى هاى دقيق و عالمانه مباحث اجتماعى در اين باره ، تقليد را به رغم فطرى بودن آن، در وضعيتّى قرار داده كه از تيررس شبهات بيرون در امان نماند.

قرآن كه در آن، گسترده ترين انديشه هاى ته نشين شده در نهاد انسان، مجال انعكاس يافته اند، تقليد را در ذيل يكى از فطرى ترين رويه هاى بشرى; يعنى «سؤال» جاى داده و به روشنى آن را دروازه ورود به انديشه و مسيرى منتهى به علم به شمار آورده است. طرح عالمانه تقليد مى تواند اين منطق قرآنى را به درون جامعه رسوخ دهد. به تعبير ديگر، ادبيات قرآن توانايى رفع تشتّت هايى را دارد كه دامنگير بخش هايى از فقه شده است.

يكى از كاركردهاى تقليد، كنترل جهل است و كنترل جهل به معناى جلوگيرى از فروافتادن رفتارها به ورطه هرج و مرج و افراط و تفريط است. بى گمان چنين كاركردى نه تنها مغايرتى با گسترده شدن بسترهاى ارتقاى سطوح فكرى، اعتقادى، فرهنگى و اخلاقى مقلدان ندارد; كه به عكس به دليل ماهيّت اين كاركرد ـ يعنى كنترل جهل كه مشخّصه آن، افراط و تفريط است ـ فرصت و چارچوب

---

چنين ارتقايى به صورت آرام و معقول در سطح فرد و جامعه فراهم مى آيد.

از اين رو تقليد نه تنها بازتوليد جهل نيست كه به عكس به مثابه عاملى جهت مهار آن، و جهت دادن حركت و نگاه ها به سمت معرفت اندوزى و ارتقا بخشى بيشتر به سطوح يادشده در افراد و جامعه است.

پرسش از عالم افزون بر اين كه ردّپاى جستوجوگرى براى حقيقت را با خود به همراه دارد، سطحى از اميدوارى، اطمينان يابى و برانگيختگى را نيز در انسان تقويت مى كند.

مطالعه و باز تدوين تقليد بر پايه نگاه هاى قرآنى در صورت عمق يابى و جهت يابى نقشى مهم و گاه بى بديل را عهده دار خواهد شد. اين نقش در موارد بسيار مى تواند با فرانهادن پاى خود از مطالعات مدرسه اى و علمى به سطح مباحث اجتماعى و عينى نقشى حياتى را در نگاه مردم ايفا نمايد و زمينه هاى تقويت رابطه عالمان و مردم را هر چه بيشتر فراهم آورد.

كتاب حاضر كه به همّت دوست گرامى جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاى يوسفى مقدّم به رشته تحرير در آمده، كوششى در خور تقدير است كه از خاستگاه توجّه به ضرورت طرح و بررسى ادبيّات و منطق قرآنى در خصوص تقليد جوشيده است.

حوصله نويسنده محترم در اين زمينه و سعى بر تقويت مباحث فقهى اين موضوع با نگاه و رجوع به قرآن، فرصتى مغتنم است كه به يقين جامعه علمى آن را مغتنم خواهند شمرد.

احمد مبلّغى

معاون پژوهشى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميّه قم

و رئيس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى

---

---

خداى حكيم انسان را هدف مند آفريده و هرگونه عبث و بيهودگى را از آفرينش او نفى كرده است و اين مقتضاى حقّانيّت و ربوبيّت آن مالك مطلق هستى است. چنان كه در قرآن آمده است:

﴿اَفَحَسِبتُم اَنَّما خَلَقناكُم عَبَثـًا واَنَّكُم اِلَينا لا تُرجَعون * فَتَعالَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ رَبُّ العَرشِ الكَريم ﴾ .(1)

هدف از آفرينش انسان بندگى و عبوديّت خداست; ﴿وما خَلَقتُ الجِنَّ والاِنسَ اِلاّ لِيَعبُدون ﴾ (2) و فلسفه رسالت انبيا نيز ترويج عقايدِ توحيدى و دعوت انسان ها به بندگى خداست:

﴿وما اَرسَلنا مِن قَبلِكَ مِن رَسول اِلاّ نوحى اِلَيهِ اَنَّهُ لا اِلـهَ اِلاّ اَنا فَاعبُدون ﴾ .(3)

بر اين اساس، انسان موظّف است افزون بر تحصيل باورهاى توحيدى، اَعمال خود را برخواست و اراده خداى يگانه منطبق سازد; زيرا خدا بر مصالح و نيازهاى

---

وجودىِ انسان آگاهىِ مطلق دارد و بهتر مى تواند سعادت و كمال را براى وى فراهم آورد.

چنان كه خداى مهربان، حفظ سلامتى و درمان بيمارى را در شناخت پزشك مهربان و پيروى از نسخه او قرار داده است; زيرا پزشك با آگاهىِ پزشكىِ خود بهتر از ديگران راه هاى حفظ سلامتى و درمان بيمارى را تشخيص مى دهد.(1)

انسان با توجّه به پذيرش امانت الهى ﴿اِنّا عَرَضنَا الاَمانَة... ﴾ (2) و بر تن نمودن لباس كرامت ﴿ولَقَد كَرَّمنا بَنى ءادَمَ ... ﴾ (3) جايگاه برترى پيدا كرده است.

از اين رو، خداوند انسان را به باورها و اَعمالى كه در سعادت و ارتقاى او به مقام خلافت الهى نقش دارد، تكليف كرده و از هر چيزى كه او را از كمال باز مى دارد، نهى نموده است.(4)

﴿ورَبُّكَ يَخلُقُ ما يَشاءُ ويَختارُ ما كانَ لَهُمُ الخِيَرَة ... ﴾ .(5)

تعهّد در برابر تكاليف اعتقادى و عملى، سبب تحصيل بهترين و پاكيزه ترين زندگى و برخوردارى از نيكوترين سرانجام است.

﴿اَلَّذينَ ءامَنوا وعَمِلُوا الصّـالِحاتِ طوبى لَهُم وحُسنُ مَـاب ﴾ (6)

---

چنان كه بى توجّهى به آن، زندگىِ دشوارى را براى انسان در پى داشته و در قيامت نيز دست خالى و بدون حجّت شرعى خواهد بود.

﴿ومَن اَعرَضَ عَن ذِكرى فَاِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنكـًا ونَحشُرُهُ يَومَ القِيامَةِ اَعمى ﴾ .(1)

دانستن تكاليف اعتقادى و عملى از طريق ادلّه تفصيلى، منحصر به اجتهاد است. ولى پرسش مهم اين است كه آيا در تكاليف اعتقادى و عملى مى توان از صاحب نظران و خبرگان در علم كلام و فقه تقليد كرد؟

مبانى و نظريّات گوناگونى از سوى متكلّمان و فقيهان بيان شده است; با توجّه به اين كه موضوع تقليد از مباحث مورد ابتلايى است كه همواره مورد پرسش و بحث واقع مى شود، اين جانب احساس ضرورت كردم تا مبانى و فلسفه تقليد را مورد بررسى و بازنگرى قرار دهم.

كتاب حاضر، به بازنگرى مبانى و فلسفه تقليد از منظر قرآن پرداخته است; سعى بر اين بوده است كه نظريّات مهم و نيز آياتى كه مربوط به موضوع تقليد است، مورد بررسى قرار گيرد، هرچند بدون كاستى و خالى از نقد نخواهد بود; روشن است كه با پيشنهادها و نقدهاى سازنده انديشوران و پژوهش گران، نواقص و كاستى هاى آن برطرف خواهد شد.

اين كتاب از سه بخش اصلى تشكيل يافته است; در بخش نخست، به مباحث كلّى مربوط به تقليد پرداخته شده، و در بخش دوم، تقليد در عقايد، مورد بحث قرار گرفته، و در بخش پايانى، مباحث مربوط به تقليد در احكام عملى بيان شده است.

---

اميد آن كه مورد رضاى خداى متعال و امام عصر ـ روحى و ارواح العالمين له الفداء ـ واقع شود. ان شاء الله.

در پايان از حجة الاسلام والمسلمين محمّد نقويان كه ويرايش و حجة الاسلام والمسلمين محمود گودرزى كه مقابله علمى اين اثر را به عهده داشتند سپاسگزارى مى نمايم.

محمّد صادق يوسفى مقدّم

---

---

---

تقليد به معناى آويختن چيزى بر چيزى و محكم كردن آن است.(1) اهل لغت براى آن معناهاى ديگرى نيز ياد كرده اند; مانند نهادن چيزى بر گردن ديگرى;(2)واگذارى سرپرستى كارى به كسى و الزام او بر آن كار (تقليد العامل);(3) آراستن زن با گردن بند (تقليد المرأة);(4) حمايل كردن و به گردن آويختن شمشير (تقليد السيف)(5) و... .

با تأمّل در اين تعريف ها، درمى يابيم كه همه اين موارد در حقيقت از مصاديق معناى ياد شده اند.

براى واژه تقليد سه اصطلاح وجود دارد كه هريك از آنها به معناى ويژه اى اشاره

---

دارد. در اين نوشتار ما تنها به بررسى اصطلاح فقهى يعنى «تقليد در عقايد و احكام عملى» مى پردازيم; گرچه درباره دو اصطلاح ديگر نيز تعريفى كوتاه ارائه خواهيم كرد تا خواننده محترم بتواند با دانستن معناى آن دو اصطلاح، اصطلاحِ مورد نظر را بشناسد و با آن دو اصطلاح ديگر خَلْط نكند; و امّا آن دو اصطلاح عبارتند از: الف) تقليد در عرف و اجتماع; ب) تقليد در حج.

يكى از معناهاى اصطلاحىِ تقليد، پيروى از سنّت ها، ارزش ها، فرهنگ ها و الگوهاى اجتماعى است كه از آن به جامعه پذيرى ياد مى كنند، چنان كه در تعريف جامعه پذيرى آمده است:

جامعه پذيرى، جريانى است كه الگوها، مفاهيم اجتماعى، ضوابط رفتارى، زبان، ارزش هاى فرهنگى و هنجارهاى گروهى را به افراد جامعه انتقال مى دهد.(2)

هم سازى و هم نوايى فرد با سنّت ها، ارزش ها و هنجارهاى اجتماعى، تعبيرى ديگر از تقليد اجتماعى است. شايد بتوان آن چه را به عنوان «اصطلاح عام تقليد» آمده است، تعبيرى ديگر از جامعه پذيرى دانست; چه آن كه در تعريف اصطلاح عام تقليد، آمده است:

تقليد عبارت است از: هم رنگى با جماعت و پيروى محض از ديگران در مسائل اجتماعى و اخلاقى، بدون تصميم گيرى مستقل و مسئولانه.(3)

برخى تقليد را پديده اى اجتماعى دانسته و اجتماع بدون تقليد را غير ممكن

---

پنداشته اند; به باور آنان، تحوّلات اجتماعى، از ره گذر تقليد تحقّق مى يابد; زيرا افراد جامعه، از آن چه تازه و خيره كننده است تقليد مى كنند.(1)

اصطلاح ديگر رايج در مورد تقليد، اصطلاح تقليد در حج است، كه آن را چنين تعريف كرده اند: آويختن نشانه اى به گردن قربانى تا روشن شود كه آن حيوان، براى قربانى در حج است.(2)

فقيهان شيعه گفته اند:

«در تحقّق احرامِ حج قِران، حاجى مخير است از ميان احرام به تلبيه، اِشعار هَدْى و يا تقليدِ هَدْى يكى را انجام دهد و هر كدام را انجام داد، احرام وى منعقد مى شود و در تحقّق احرام به تقليدِ هَدْى، قربانى كننده بايد بر قربانىِ خود چيزى كه با آن نماز خوانده، بياويزد تا دانسته شود كه آن، قربانىِ صدقه است.(3)

در قرآن مجيد از اين اصطلاح، آشكارا ياد شده و به رعايت احكام آن در ضمن احكام حج تأكيد گرديده است:

﴿يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لاتُحِلّوا شَعائرَ اللّهِ ولاَالشَّهرَ الحَرامَ ولاَ الهَدىَ ولاَ القَلائد...﴾;(4)

---

اى مؤمنان! شعارها و حدود الهى، حكم ماه حرام و قربانى هاى بى نشان و نشان دار را حلال ندانيد.

قلائد، جمع قلاّده است كه آن را بر گردن قربانى مى آويزند.(1) حفظ حرمت آن به صدقه دادن آن است، اگر ارزشى داشته باشد.(2) شايد هم مراد از قلائد در اين آيه، قربانى هاى نشان دار (تقليد شده) است كه از شعارهاى الهى به شمار آمده و از بين بردن حرمتِ آن، حرام دانسته شده است.(3) اصطلاح ياد شده تنها در قربانىِ حج كاربرد دارد.

درباره تعريف اصطلاحىِ تقليد به معناى ياد شده، ميان اصوليان اختلاف نظر است; برخى تقليد را ياد گرفتن فتوا و عقيده فقيه با هدف به كار بستن آن دانسته اند. از اين رو، تقليد را به «گرفتن فتواى ديگرى بدون مطالبه دليل(4) و يا بدون شناخت آن»(5) تعريف كرده اند. گروهى تقليد را تنها التزام عملى مكلَّف به قول مجتهد مى دانند هرچند تاكنون به فتواى او عمل نكرده و يا رأى و عقيده او را ياد نگرفته باشد. بر اين اساس، تقليد به «التزام عملى به فتواى ديگرى» تعريف شده است.(6) چه اين كه التزام ذهنى به آن فتوا داشته باشد، يا نداشته باشد.(7) برخى

---

ديگر نيز تقليد را خودِ عمل به فتواى مجتهد مى دانند بى آن كه دليل آن نزد مقلِّد روشن باشد. از اين رو، تقليد را به «عمل به نظر ديگرى بدون حجّت»(1) و يا «عمل مستند به رأى غير»،(2) تعريف كرده اند.

گوناگونىِ بيان در تعريف هاى ياد شده، آثار علمى و عملى روشنى دارد و فقيهان نيز از آن به تفصيل ياد كرده اند، هرچند برخى تلاش دارند اختلاف در تعريف هاى ياد شده را بر اختلاف در تعبير حمل كنند.(3)

حق اين است كه تقليد، مطابقتِ عملِ مكلَّف با فتواىِ فتوا دهنده است; يعنى ريشه آن عمل خارجى مكلَّف است و قيودى مانند التزام عملى، اخذ فتوا و ... در معناى تقليد نقشى ندارد، بلكه از مقدّمات عمل مقلّد است نه از مقوّمات مفهوم تقليد.(4) از اين رو، برخى گفته اند: مقلِّد عمل خودش را بر گردن فتوادهنده مى آويزد.(5) كنايه از اين كه اگر آن عمل اشكال داشته باشد، فتوادهنده پاسخ گوى آن نزد خداست.

هم چنين برخى گفته اند: به پيروى مكلَّف از مجتهد، تقليد گفته مى شود; زيرا تقليد كننده، كار خود را از جهت مطلوب و يا مبغوض بودن در نزد خداوند، و نيز از جهت درست و يا نادرست بودن، بر عهده مجتهد مى گذارد.(6)

در آيات قرآن به اين معنا توجّه شده است; چنان كه معناى سخن خداوند در

---

جمله ﴿لَعَلَّهُم يَحذَرون ﴾ (1) ـ كه فقيهان از آن وجوب تقليد را استفاده كرده اند ـ ، تأييد كننده اين است كه تقليد، مربوط به مقام عمل است; زيرا آيه شريفه بر وجوب حَذْر دلالت دارد و حذر در لغت به معناى پرهيز و دور شدن از چيز زيان رسان است(2) و آن عملى اختيارى و خارجى است نه امرى درونى و قلبى.(3) چنان كه از موارد كاربردِ حذر نيز به دست مى آيد كه حذر، عنوان ديگرى است براى عمل و معنايش محافظت از واقع شدن در مهلكه و ديگر امورِ ترسناك است كه با عمل به فتوا و انذار محقّق مى شود.(4) بنابراين، تعريف هايى كه تقليد را مربوط به عمل مقلِّد دانسته است، به ظاهر آيات قرآن نزديك تر است و از روايات نيز به دست مى آيد كه تقليد مربوط به مقام عمل است.(5) در اين جا يكى از آن روايات را براى نمونه مى آوريم:

امام باقر(عليه السلام) مى فرمايد:

كسى كه بدون علم و هدايت الهى فتوا بدهد، مورد لعن خدا و فرشتگان قرار مى گيرد... . و گناه كسى كه به فتواى او عمل كرده است بر عهده او خواهد بود (... و لحقه وزر من عمل بفتياه).(6)

بنابراين، در تعريف تقليد، كه مربوط به عمل خارجى است، به كارگيرى واژه هايى كه حكايت از اَفعال قلبى مى كنند، درست نيست; زيرا لازمه آن،

---

سنخيّت نداشتن ميان صفت و موصوف است، همان گونه كه به كارگيرى واژه هايى چون «اخذ فتوا» در تعريف تقليد، با واقعيّت آن، كه عمل خارجى است، مناسبت ندارد، بلكه آن تعبيرها در حقيقت از مقدّمات تقليد به شمار مى آيد.(1)

امّا تعريف تقليد به(2) عمل مستند به فتواى ديگرى «العمل استناداً إلى فتوى الغير» كه برگرفته از تعريف تقليد در نهاية الدرايه است،(3) هرچند تعريف مناسب ترى از ديگر تعريف هاست، امّا جامعيّت لازم را ندارد; چون شامل عمل صحيح مكلَّفى كه به صورت قهرى و بدون استناد وى، بر فتواى مجتهدى منطبق شده است نمى شود; چرا كه در مفهوم استناد، كه در تعريف بالا آمده قصد و اراده نهفته است، و حال آن كه مكلَّفِ ياد شده، اراده نكرده است كه بر اساس فتواى فتوا دهنده كارى را انجام دهد، بلكه تطبيق كار او با فتواى فتوا دهنده، قهرى و بدون اختيار وى بوده است.

از اين رو، بهتر است كه در تعريف تقليد گفته شود: «تقليد، موافقت عمل مكلَّف با فتواى غير بدون درخواست دليل است.» اين تعريف افزون بر آن كه اشكال هاى تعريف هاى گذشته را ندارد، با آن صورتى كه مكلَّف، كار خود را از روى قصد با فتواى فتوا دهنده تطبيق داده و نيز با صورتى كه كار وى بدون قصد با فتواى فتوا دهنده تطبيق يافته، سازگار است.

اشكال: صاحب كفايه(رحمه الله) اشكال كرده است بر اين كه چون تقليد، بر عمل سبقت دارد، نمى توان تقليد را به خود عمل تفسير كرد; زيرا لازمه اش اين است كه عمل مكلَّف بدون تقليد باشد.(4)

---

پاسخ: اين اشكال وارد نيست; زيرا حق اين است كه تقليد، همان كار مكلّف است. آن چه بر تقليد مقدّم است مراجعه به فقيه، گرفتن فتوا و رجوع به كتاب هايى است كه فتواهاى فقيهان در آن است و اين موارد از مقدّمات تقليد است.

از تقليد در احكام عملى، به تقليد در فروع(1)، يا تقليد در سمعيات،(2) نيز ياد مى شود.

هم چنين در اصطلاح فقيهان به مجتهدى كه از او تقليد مى شود، مقلَّد (به فتح لام) و به كسى كه از وى تقليد مى كند مقلِّد (به كسر لام) مى گويند(3) و به مسائل و موضوعاتى كه مورد تقليد واقع مى شود مقلَّدٌ فيه، گفته مى شود.(4)

لازم است بيان شود كه مراد از تقليد در اين نوشتار، اصطلاح سوم تقليد يعنى رجوع غير عالم به مجتهد و متخصّص در مسائل شرعى و دينى است و دو معناى ديگر تقليد ارتباطى با موضوع اين كتاب نداشته و بايد در جايگاه خود، مورد بحث و بررسى قرار گيرند.