چکیده:
رویارویى چهار مفسّر قرن اخیر با مقوله عقل و کاربرد آن در تفسیر قرآن مورد بررسى قرار گرفته است. در تفاسیر المیزان، المنار، الفرقان و فى ظلال القرآن کارایى عقل در تفسیر وحى با تفاوتهایى پذیرفته شده است. المیزان عقل سلیم و رها از هوا و هوس را اجازه تفسیرگرى مى‌دهد، المنار عقل علمى و تجربى را میدان داده است. فى ظلال القرآن عقل را شاگرد وحى معرفى مى‌کند و الفرقان عقل را با گونه‌هاى مختلف آن مؤثر مى‌شناسد اگر خود را همسان یا برتر از وحى نداند.  نویسنده، تکیه بر عقل و علم را از بارزترین مشخصه‌هاى مفسّران قرآن در قرن چهاردهم دانسته و به طور مشخص جایگاه عقل را در چهار تفسیر "المیزان، المنار، الفرقان و فى ظلال القرآن" مورد توجه قرار مى‌دهد. علامه طباطبایى با اینکه براى خردورزى، ارزش قرآنى قایل است و آن را در خدمت فهم قرآن مى‌داند به تعبّد نیز پاى‌بند است. رشید رضا و عبده با اینکه تقلید را نکوهیده و تعقل را مورد سفارش قرآن مى‌شناسند، اما در مواردى توقف کرده‌اند که از آلایش سلفى‌گرى آنها منشأ مى‌گیرد. علم‌زدگى و تجربه‌گرایى آنها به جاى عقل‌گرایى فلسفى نیز بازتاب همین گرایش است. مؤلف "الفرقان" خرد و خردورزى را به ایمانى، علمى و مجرد، تقسیم مى‌کند و هر سه نوع را در فهم بیان الهى مؤثر مى‌داند، البته عقل ملزم است از وحى روشنایى بگیرد و خود را همسنگ یا برتر از آن نشمارد. سید قطب ضمن انتقاد از عقل‌گرایى "المنار"، محدودیت بیشترى براى عقل در کار تفسیر قایل مى‌شود و تحلیل علمى رخدادهاى اعجازآمیز را ناروا مى‌شمرد. وى عقل را شاگرد وحى مى‌داند که باید فرابگیرد و بیندیشد نه اینکه بر آن حکم براند، و توصیه دارد که در مقام تفسیر نباید پیش‌فرض‌هاى علمى و عقلى را بر قرآن تحمیل کرد یا خرد را به درک امورى که مورد نیاز انسان نیست وادار نمود. عقل به کمک وحى مى‌تواند افق‌هاى ناشناخته را کشف کند و به فهم مطالب مربوط به زندگى بپردازد.

دانــلود