| فهرست عناوين |
و
زمينهسازي ظهور
محمود ملکي راد
پژوهشکده مهدويت و آينده پژوهي
پديده‌ها و رويدادهاي اجتماعي در گرو شرائط و زمينه‌هايي تحقق مي‌يابند. هيچ پديده و رويدادي بدون آن به‌وجود نمي‌آيد. بر اساس تعاليم قرآن کريم، سنّت الهي بر اين قرار گرفته که امور عالم از مجراي طبيعي و علل و اسباب عادي خود انجام گيرد. قيام و انقلاب جهاني امام عصر(ع) نيز از اين قاعده و اصل کلي مستثني نيست.
بنابراين فراهم آمدن و تحقق زمينه‌ها و شرايط مي‌تواند در وقوع آن مؤثر باشند. اين بدان معني است که حرکت اصلاحي آن‌حضرت تنها از راه معجزه و بدون اسباب و عوامل عادي به سرانجام نمي‌رسد. البته اين سخن هرگز بدين معني نيست که در ظهور و قيام بزرگ امام مهدي(ع)، امدادهاي غيبي نقشي نداشته باشند. بلکه مقصود آن است که در کنار امدادهاي الهي، زمينه‌ها و عوامل و شرايط عادي نيز بايد فراهم شود.
يکي از مهم‌ترين شرايط و زمينه‌هاي قيام و انقلاب جهاني امام مهدي(ع) تربيت و آماده سازي نيروهاي لازم در اين زمينه است.
پرورش و تربيت نسل ولايي و منتظر، يکي از رسالت‌هاي مهم خانواده مهدوي به‌شمار مي‌رود. خانواده اولين نهادي است که در انتقال ارزش‌هاي
ديني و اخلاقي به فرزندان مي‌تواند نقش داشته باشد. در حقيقت تمام ارزش‌هاي ديني و اخلاقي در درون خانواده شکل مي‌گيرند. آگاهي خانواده مهدوي از نقش خود در اين زمينه از اهميت بسيار بالايي برخوردار است. هرگز بدون آگاهي کافي در اين‌باره رسالت تربيت و انتقال ارزش‌هاي ديني به‌خوبي به انجام نخواهد رسيد. بنابراين از طرفي ضرورت آگاهي بخشي به خانواده مسلمان مقتضي است تا از نقش او در باره تربيت ولايي نسل منتظر بحث و گفتگو شود. و از طرف ديگر لازم است به منظور ايفاي درست نقش خانواده در اين زمينه، از فنون تربيت نسل ولايي زمينه‌سازان ظهور، نيز بحث و گفتگو به‌ميان آيد. نوشته پيش‌رو اثري گرانسنگ از فرهيخته محترم جناب حجت‌الإسلام دکتر محمود ملکي‌راد است. نويسنده محترم اين دو امر را مد نظر قرار داده و با مراجعه به منابع و متون اسلامي در صدد برآمده تا به آن جامه عمل بپوشاند.
در پايان لازم است از مساعدت‌هاي دلسوزانه ناظر محترم اين پروژه جناب حجت‌الإسلام دکتر محمدرضا سالاري‌فر که در همه مراحل تدوين اين نوشته با راهنمايي‌هاي خود بر غناي آن افزودند. و از دقت نظر عالمانه ارزياب محترم جناب حجت‌الإسلام دکتر غلامرضا بهروزي لک تقدير شود.
از مسئولان پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، به ويژه رياست محترم آن، جناب حجت‌الإسلام دکتر نجف لک‌زايي، و معاونت محترم پژوهشي، جناب حجت‌الاسلام دکتر يعقوب‌نژاد، که با حمايت‌هاي بي‌دريغ، اين فرصت پژوهشي را براي خالق اين اثر فراهم آوردند تشکر مي‌شود.
همچنين لازم است از حجت‌الاسلام و المسلمين محمدتقي رباني، مدير محترم وقت پژوهشکده مهدويت و آينده‌پژوهي و اعضاي فرهيخته گروه
مباني مهدويت و از جناب آقاي سيد حامد شاهرخي، مدير محترم دفتر پژوهش و نيز جناب آقاي محمد شريفي، مسؤول محترم دفتر پژوهشکده و از رياست محترم واحد نشر، جناب آقاي محمد باقر انصاري و بخش ويراستاري و نشر پژوهشگاه، که با پيگيري‌هاي دلسوزانه خود در به‌ثمر رسيدن اين اثر نقش داشته‌اند، قدرداني شود.
به اميد روزي که همه زمينه‌هاي لازم براي ظهور امام زمان(عج) فراهم و آماده شود و خانواده‌هاي ما با وظايف‌شان در اين زمينه آشنا شوند.
حسين الهي نژاد
پژوهشکده مهدويت و آينده‌پژوهي
تحقق پديده‌ها و رويدادهاي اجتماعي در گرو شرايط و زمينه‌هايي است، به‌گونه‌اي‌که هيچ پديده و رويدادي بدون زمينه به وجود نمي‌آيد. بر اساس تعاليم قرآن کريم، سنت الهي بر اين است که امور عالم از مجراي طبيعي و علل و اسباب عادي خود انجام گيرند. در روايات نيز بر اين امر تأکيد و تصريح شده است. امام صادق(ع) در اين زمينه مي‌فرمايد: «خداوند امتناع دارد از اينکه امور را جز از راه اسباب ]آن[ فراهم آورد. پس براي هر چيزي سببي قرار داده است».[1]
قيام و انقلاب جهاني امام عصر(ع) نيز از اين قاعده و اصلِ کلي مستثنا نيست؛ بنابراين فراهم‌آمدن و تحقق زمينه‌ها و شرايط مي‌تواند بر وقوع آن مؤثر باشد. اين بدان معناست که حرکت اصلاحي آن حضرت فقط از راه معجزه و بدون اسباب و عوامل عادي به سرانجام نمي‌رسد.
در روايتي از امام باقر(ع) آمده است شخصي به امام عرض کرد:
[1]. «أَبَى اللَّهُ أَنْ يجْرِي الْأَشْياءَ إِلَّا بِأَسْبَابٍ؛ فَجَعَلَ لِکُلِّ شَيءٍ سَبَبا..» (محمدبن‌يعقوب کليني؛ الکافي؛ ج1، ص183).
«مي‌گويند زماني که امام مهدي(عج) قيام کند، همه امور بر وفق مراد او خواهد بود. حضرت فرمود: هرگز چنين نيست. قسم به آن کس که جانم در دست اوست، اگر بنا بود براي کسي کارها خود به خود درست شود، همانا براي رسول خدا9 چنين مي‌شد».[2]
البته اين سخن حضرت هرگز بدين معنا نيست که در ظهور و قيام بزرگ مهدوي، امدادهاي غيبي و آسماني نقشي نخواهند داشت، بلکه مقصود آن است که در کنار امدادهاي الهي، زمينه‌ها و عوامل و شرايط عادي نيز بايد فراهم شود.
يکي از مهم‌ترين شرايط و زمينه‌هاي قيام و انقلاب جهاني امام مهدي(عج) تربيت و آماده‌سازي نيروهاي لازم در اين زمينه است، چنان‌که در روايات نيز به نقش ياران خاص حضرت اشاره شده است. تلاش براي پرورش و تربيت نسل ولايي و منتظر يکي از رسالت‌هاي مهم خانواده مهدوي به شمار مي‌رود؛ زيرا خانواده نقش مهمي در انتقال ارزش‌هاي ديني و اخلاقي به فرزندان دارد و درحقيقت قسمت عمده ارزش‌هاي ديني و اخلاقي در درون خانواده شکل مي‌گيرند و نهادينه مي‌شوند و به جامعه منتقل مي‌گردند. انجام‌دادن چنين رسالتي به آگاهي خانواده از شيوه‌هاي تربيت نسل ولايي بستگي دارد. آگاهي خانواده مهدوي از نقش خويش در اين زمينه از اهميت بسيار بالايي برخوردار است؛ زيرا هرگز بدون آگاهي کافي
[2]. عَنْ بَشِيرٍ النَّبَّالِ قَالَ: قَدِمْتُ الْمَدِينَةَ قُلْتُ لِأَبِي‌جَعْفَر(ع) إِنَّهُمْ يقُولُونَ إِنَّ الْمَهْدِي لَوْ قَامَ لَاسْتَقَامَتْ لَهُ الْأُمُورُ عَفْواً وَ لَا يهَرِيقُ مِحْجَمَةَ دَمٍ فَقَالَ کَلَّا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيدِهِ لَوِ اسْتَقَامَتْ لِأَحَدٍ عَفْواً لَاسْتَقَامَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ9... (ابن‌ابي‌زينب نعماني؛ الغيبة؛ باب 15، ص284).
دراين‌باره رسالت تربيت و انتقال ارزش‌هاي ديني به‌خوبي به سرانجام نخواهد رسيد؛ بنابراين از طرفي ضرورت آگاهي‌بخشي به خانواده مسلمان اقتضا مي‌کند از نقش او در تربيت ولايي نسل منتظر بحث و گفتگو شود و از طرف ديگر لازم است به منظور ايفاي درست نقش خانواده، از فنون تربيت نسل ولاييِ زمينه‌سازان ظهور نيز سخن به ميان آيد. در نوشته پيش رو اين دو امر مد نظر نگارنده بوده و با مراجعه به منابع و متون اسلامي در صدد برآمده به آن جامه عمل بپوشانده.
ظهور امام مهدي(عج) و شکل‌گيري و تشکيل حکومت جهاني به دست آن حضرت، مقدمات و شرايط مختلفي دارد. ايشان براي اجراي برنامه‌هاي نهضت جهاني خود، علاوه بر اسباب و عوامل ديگر، نياز به ياراني عاشق، متحد، باوفا، مؤمن، شجاع، فهيم و مخلصي دارد که از نظر اخلاقي به اوج قله کمال راه يافته‌اند؛ چراکه تجربه تاريخي نشان داده هيچ رهبر و مصلح اجتماعي بدون ياراني وفادار نتوانسته اهداف خويش را محقق سازد. در طول تاريخ بسيار شاهد بودهايم که رهبراني شايسته و توانمند تنها به دليل نداشتن ياراني همدل و همراه از حرکت اصلاحي خود باز ايستادهاند؛ بنابراين از عوامل مهم ظهور امام عصر(عج) و تأسيس حکومت جهاني، تربيت ياران ويژه است که در کشاکش فتنه‌ها و حوادث با آگاهي و بصيرت لازمي که دارند به ياري امام(عج) بشتابند و درحمايت آن حضرت سهم بي‌بديلي
داشته باشند.
آنچه ما را به اين هدف مي‌رساند، تربيت نسل منتظر در خانواده‌ها و
درنتيجه کمک به فراهم‌ساختن زمينه‌ها و بسترهاي مناسب براي حضور فعال و گسترده ياران امام زمان(عج) در اجتماع و تلاش آگاهانه آنان در جهت زمينهسازي ظهور و انقلاب جهاني است. درواقع خانواده مي‌تواند در تربيت نسل منتظر و آگاهي‌بخشي به آنان و انتقال آموزه‌هاي انتظار پويا، نقش مؤثر و کارآمدي داشته باشد و کانون مهم تربيتي و اصلاحي براي شکل‌گيري گروه زمينه‌‌ساز باشد. پژوهش حاضر در صدد بررسي «نقش خانواده در زمينهسازي ظهور و حکومت جهاني مهدوي» و نيز ارائه شيوه‌ها و راهکاري مناسب و مؤثر تربيتي و اخلاقي در اين زمينه است.
سؤال اصلي اين پژوهش اين است که نقش و جايگاه خانواده در زمينهسازي ظهور و حکومت مهدوي چيست؟ و چه رابطه‌اي بين زمينهسازي ظهور و فعاليت‌هاي اخلاقي و تربيتي خانواده وجود دارد؟ در ضمنِ سؤال اصلي به سؤال‌هاي فرعي اين موضوع نيز پرداخته خواهد شد، از جمله:
1. خانواده مطلوب و کارآمد براي زمينهسازي ظهور چه ويژگي‌هايي دارد و چگونه مي‌توان به چنين خانواده‌اي دست يافت؟
2. راهکارهاي مناسب تربيتي و اخلاقي براي شکل‌گيري زمينهسازي ظهور در خانواده‌ها چيست؟
3. کارکردهاي مهدي‌باوري در خانواده کدام‌اند و چه نقشي در زمينهسازي ظهور ايفا مي‌کنند؟
اعتقاد به منجي موعود و ظهور او در آينده، الزاماتي را براي معتقدان به اين امر به وجود مي‌آورد، از جمله اينکه ضروري است با ترسيم خط مشي و
تلاش براي ايجاد فرهنگ عمومي جهت فراهم‌کردن زمينه‌ها و بسترهاي لازمِ حرکت به سوي جامعه آرماني موعود حرکت کنيم. در اين راستا تربيت
نسل منتظر براي رسيدن به آن جامعه و ايفاي مسئوليت در زمينهسازي ظهور، از اهميت خاصي برخوردار است. به تعبير شهيد سيدمحمد صدر; به‌تأخيرافتادن ظهور از جهات مختلف داراي آثار و ثمرات مختلفي است
از جمله:
الف) عبور امت اسلامي از گردنه آزمايش‌ها و ابتلائات و ظهور جوهره ايمان در انسان‌هاي صالح و حرکت‌کردن آنان در راه تعميق اخلاص
و بيداري.
ب) اين شرايط سخت و طولاني باعث برآمدن شماري کافي از انسان‌هاي مخلص و کاملي خواهد شد که افتخار فرماندهي نبرد عدالت‌خواهانه جهاني در روز موعود نصيبشان مي‌شود.
ج) اين زمان طولاني چونان يک مربي، عهده‌دار کامل‌کردن تربيت نسل‌هاي امت اسلامي در سه ساحت عقلي، ايماني و عملي است. بايد يادآور شد اين تربيت فقط مخصوص مؤمنان کامل و مخلص نيست، بلکه امري فراگير است که ديگران را نيز با وجود اختلاف مرتبه علمي و عملي در بر مي‌گيرد. چنين تربيتي موجب مي‌شود امت اسلامي در سطحي قرار گيرد که آمادگي لازم براي درک قوانين و نيز انديشه‌هايي را که در دولت جهاني اعلان خواهد شد داشته باشد.[3]
يکي از نهادهاي مهم و اثرگذار بر تربيت نسل منتظر، نهاد خانواده است؛
[3]. محمد صدر؛ تاريخ ما بعدالظهور؛ ص41 ـ42.
زيرا کانون خانواده از نخستين جاهايي است که فرزند از آن تأثير مي‌پذيرد
و پايه‌هاي تربيتي نسل آينده در آن پي‌ريزي مي‌شود. خانواده مي‌تواند
در انتقال ارزش‌هاي ديني به نسل نوجوان و جوان نقش مهمي داشته
باشد و در جهت بسترسازي براي رسيدن به جامعه آرماني مهدوي
ايفاي نقش کند؛ بنابراين لازم و ضروري است با تبيين نقش خانواده در
اين زمينه و با ارائه شيوه‌ها و مکانيسم‌هاي مناسب تربيتي و اخلاقي،
آگاهي لازم در اختيار خانواده قرار گيرد که در سايه آن مي‌توان به اهداف ذيل دست يافت:
الف) شناخت وظايف و مسئوليت خانواده در عصر غيبت؛
ب) ارائه راهکارها و شيوه‌هاي اخلاقي و تربيتي نسل منتظر؛
ج) راه‌هاي نيل به خانواده مطلوب در جامعه منتظر.
در اين زمينه تا کنون پژوهش مستقلي صورت نگرفته و خلأ آن کاملاً احساس مي‌شود؛ اما به‌طورغيرمستقيم و درباره متغيرهاي پژوهش (زمينهسازي، تربيت نسل منتظر و ويژگي‌هاي منتظران و...) تحقيقات مختلفي انجام شده است، مانند کتاب تربيت نسل منتظر،[4] سلوک منتظران[5] و انتظار؛[6] البته در اين تحقيقات به نقش خانواده يا هيچ توجهي نشده يا کمتر توجه شده است. برخي از تحقيقات ديگر گرچه به‌طورمستقيم درباره مباحث خانواده و
[4]. علي‌اصغر کياني.
[5]. سيدمحمد بني‌هاشمي.
[6]. نسرين ميانجي و مجتبي گودرزي.
مهدويت نگارش نشده‌اند، ديدگاه اسلام درباره خانواده را تبيين کرده‌اند. از اين قبيل تحقيقات مي‌توان ايده گرفت و مباحث را در زمينه نقش مهدويت در خانواده سروسامان داد. کتاب‌هايي چون خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسي،[7] نظام خانواده در اسلام،[8] خانواده در قرآن،[9] ارتباط با خداوند در خانواده[10] و سيره تربيتي پيامبر(ص) و اهل بيت:[11] از اين قبيل‌اند.
در اين تحقيق مباحث درباره نقش خانواده در تربيت از منابع و متون دست اول روايي اماميه استخراج و تحليل مي‌شود و درنهايت با تطبيق مباحث بر عصر غيبت، به وظايف خانواده در اين زمينه توجه خواهد شد. به منظور دسترسي به منابع اين بحث از کتاب‌هاي روايي و مهدوي و نرم‌افزاهاي موجود در اين زمينه بهره گرفته مي‌شود.
زمينهسازي: فراهم‌ساختن مقدمات و شرايط لازم براي ايجاد تحول مورد نظر بر اساس برنامه منظم و سامانمند.
حکومت مهدوي: حکومتي که با ظهور امام مهدي(عج) در سطح جهان مستقر مي‌شود و همه عالم را در بر مي‌گيرد و تحول بنيادين در امور اقتصادي، سياسي، فرهنگي و... به وجود مي‌آورد.
[7]. محمدرضا سالاري‌فر.
[8]. حسين انصاريان.
[9]. احمد بهشتي.
[10]. اسدالله طوسي.
[11]. محمد داوودي و سيدعلي حسيني‌زاده.
خانواده: به کوچک‌ترين نهاد اجتماعي مرکب از زن و مرد گفته مي‌شود که بر اثر خواست فطري و غريزي انسان به وجود مي‌آيد. اين نهاد
اجتماعي ابتدا از مرد و زن تشکيل و با آمدن فرزندان، گستره آن
بيشتر مي‌شود و در مراحل بعدي با استقلال فرزندان و تشکيل خانواده‌هاي جديد گسترده‌تر مي‌شود و همه بستگان نظير پدربزرگ و مادربزرگ و
عمو و عمه و دايي و... را در بر مي‌گيرد که از آن مي‌توان به عشيره تعبير
کرد. خانواده اولين نهادي است که در پرورش و شکوفايي استعدادهاي
مادي و معنوي فرزندان نقش مهمي دارد و در سوق‌دادن آنان به سوي
اهداف و برنامه‌هاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اخلاقي، تربيتي و... تأثيرگذار است.
در تعريف‌هاي ديگر آمده است: خانواده نخستين گروه کوچک محلي است که همه افراد در آن متولد مي‌شوند، در درون آن زندگي مي‌کنند، مدتي از مؤثرترين سالهاي زندگي خود را در آن به سر ميبرند و در آنجا با اجتماع وسيعتر آشنا مي‌شوند و مي‌آموزند که عضو جامعه شوند.[12]
تربيت: فعاليتي منظم و مستمر در جهت کمک به رشد جسماني، اخلاقي، عاطفي، اجتماعي و به‌طورکلي پرورش و شکوفايي استعدادهاي متربي
است به‌گونه‌اي که نتيجه آن در شخصيت متربي به‌ويژه در رفتارهاي او
ظاهر شود.[13]
نقش: نقش در لغت به معناي نگاشتن[14] و اثري است که روي زمين يا
[12]. غلام‌عباس توسلي؛ «عوامل اجتماعي تعليم و تربيت»؛ ص82.
[13]. محمدعلي حاجي ده‌آبادي؛ درآمدي بر نظام تربيتي اسلام؛ ص12.
[14]. علي‌اکبر دهخدا؛ لغتنامه؛ ج14، ص22662، ماده نقش.