| فهرست مطالب | فهرست جداول |
و نسل سوم انقلاب اسلامي ايران
علي اکبري معلم
امام خميني(ره)
و نسل سوم انقلاب اسلامي ايران
علي اکبري معلم
پژوهشکده علوم و انديشه سياسي
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي
پيروزي انقلاب اسلامي و شکل‌گيري نظام جمهوري اسلامي، نويدبخش حضور فعال دين در عرصه‌هاي سياسي - اجتماعي بود. اين ايده در سطح ملي، ترسيم‌کننده هويت ديني - ملي و حيات سياسي - اجتماعي ايرانيان و در سطح فراملي، تبيين‌کننده ضرورت بازسازي تمدن اسلامي و اعاده هويت و عزت به مسلمانان در دوران معاصر بود. ترسيم هويت ديني - ملي و تلاش براي بازسازي تمدن اسلامي، پرسش‌ها و معضلاتي جديد در دو سطح مذکور پديد آورد که تا کنون منابع ديني و دينداران در عرصه علوم و مراکز علمي به‌طور جدي با آنها مواجه نشده بودند. پاسخگويي به اين پرسش‌ها و معضلات، بي‌ترديد نيازمند بازنگري در مباني و بينش حاکم بر علوم رايج انساني و اجتماعي در کنار بازگشتي روشمند و نقّادانه به سنت‌هاي فکري است. اين بازنگري ضمن فراهم ساختن زمينه‌هاي لازم براي بهره‌گيري از توان‌مندي‌هاي سنّت و دانش سنّتي، امکان استفاده از ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي علوم جديد در دوران معاصر را به ارمغان مي‌آورد؛ بنابراين وظايف مراکز علمي و پژوهشي در جمهوري اسلامي، بس سنگين است. اين مراکز از سويي رسالت پاسخگويي به پرسش‌ها و معضلات فکري را برعهده دارند و از سوي
ديگر بايد به فرهنگ‌سازي و توليد فکر و انديشه به عنوان عناصر و لوازم اصلي احياي تمدن اسلامي اولويت دهند.
پژوهشکده علوم و انديشه سياسي نيز با تلاش در جهت پاسخگويي به پرسش‌ها و معضلات فکري مربوط به حوزه پژوهشي خود و فراهم‌ساختن زمينه‌هاي لازم براي بازتوليد فرهنگ سياسي - ديني و ارائه دانش سياسي مبتني بر منابع اسلامي، هويت‌شناسي و هويت‌سازي در زمينه‌هاي فلسفه سياسي، فقه سياسي و علوم سياسي را به عنوان مهم‌ترين هدف خود دنبال مي‌کند. اين پژوهشکده با فراهم‌کردن زمينه‌هاي رشد نيروي انساني در عرصه پژوهش‌هاي سياسي با رويکردهاي فلسفي، فقهي و علمي، تلاش مي‌کند در جهت عزم و اراده ملي براي احياي تمدن اسلامي گام بردارد.
اثر حاضر محصول تلاش فکري پژوهشگر فرهيخته آقاي دکتر علي اکبري معلم است که با هدف بررسي ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با انديشه سياسي امام خميني(ره) در سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي و نيز به منظور آشکار کردن ميزان موفقيت جمهوري اسلامي ايران در انتقال انديشه سياسي امام راحل به نسل سوم انقلاب و تعيين نقاط قوت و ضعف آنان براي ارائه راهکارهاي مناسب نگارش يافته است و گامي در جهت فراهم‌ساختن زمينه‌هاي لازم براي بررسي و تحليل مباني جمهوري اسلامي ايران تلقي مي‌گردد.
اجراي اين پژوهش و غناي علمي آن مديون تلاش‌هاي ارزنده مدير محترم گروه علوم سياسي آقاي دکتر رضا عيسي‌نيا، ناظر محترم آقاي دکتر عليرضا صدرا، راهنمايي، مشاوره و داوري استادان محترم آقايان دکتر عماد افروغ، دکترعبدالوهاب فراتي، دکترنعمت‌اله کرم‌الهي، دکتر محمد ستوده، حجت‌الاسلام دکتر شمس‌اله مريجي، دکترابراهيم فتحي و حجت الاسلام دکتر محمدحسين
پورياني، مدير محترم امور پژوهشي آقاي رجبعلي اسفنديار، کارشناس محترم گروه آقاي محمود فلاح و متصديان اجرايي پژوهشکده است که جا دارد از زحمات و تلاش‌هاي آنان قدرداني به عمل آيد.
همچنين از مسئولان دانشگاه باقرالعلوم(ع) و نيز رياست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي حجت الاسلام و المسلمين جناب آقاي حسين توسلي تشکر مي‌کنم که بدون حمايت و مساعدت‌هاي ايشان پژوهش حاضر به سرانجام نمي‌رسيد.
پژوهشکده علوم و انديشه سياسي، در راستاي حيات و بالندگي علم و دانش، آثار خود را در اختيار جامعه علمي قرار مي‌دهد و پيشاپيش از انتقادها و پيشنهادهاي علمي همه استادان، صاحب‌نظران و پژوهشگران محترم استقبال مي‌کند. اميد است اين فعاليت‌هاي علمي موجبات رشد و پويايي فرهنگ سياسي - ديني و زمينه‌هاي گسترش انديشه سياسي اسلام را فراهم سازد.
دکتر نجف لک‌زايي
رئيس پژوهشکده علوم و انديشه سياسي
انديشه سياسي حضرت امام خميني(ره) به عنوان انديشه اسلام ناب محمدي(ص) در عصر حاضر، پس از پذيرش مردم و گسترش در جامعه، مبناي تشکيل نظام جمهوري اسلامي ايران قرار گرفت. استمرار حاکميت جمهوري اسلامي نيز منوط به موفقيت نظام در حفظ و انتقال درست و به‌موقع انديشه سياسي حضرت امام; به نسل آتي است؛ يعني لازم است به‌طور مستمر و هماهنگ از راه‌هاي گوناگون و از طريق عوامل اوليه و ثانويه جامعه‌پذيري سياسي تلاش شود مشروعيت (حقانيت و مقبوليت) اين تفکر در جامعه حفظ و تعميق شود و با موفقيت به نسل سوم انتقال يابد.
از دغدغه‌هاي مهم هر حکومت از جمله نظام جمهوري اسلامي ايران آن است که مقبوليت خود را در نظر شهروندان، حفظ کند و ارتقا ببخشد؛ به تبع‌ِ اين اصل مهم، دوست‌داران انقلاب، پيروان امام خميني(ره) و مسئولان نظام، نگران حفظ دستاوردهاي انقلاب اسلامي و استمرار حاکميت جمهوري اسلامي ايران هستند؛ نظامي که براي تحقق آرمان‌هاي آن مجاهدت‌هاي فراواني صورت پذيرفته و هزاران شهيد تقديم راه آن شده‌است.
نسل اول و دوم انقلاب اسلامي با همه وجود از جمهوري اسلامي و
دستاوردهاي انقلاب اسلامي به رهبري امام دفاع کرده است و همچنان براي تحقق آرمان‌هاي انقلاب اسلامي و استمرار نظام جمهوري اسلامي به رهبري مقام معظم رهبري تا سر حدّ جان، پايداري و مقاومت مي‌کند؛ اما اين نگراني وجود دارد که آيا نسل سوم انقلاب اسلامي، آمادگي و انگيزه لازم را براي چنين پايداري و مقاومتي در راه تحقق اهداف انقلاب اسلامي و حفظ نظام جمهوري اسلامي دارد؟
بي‌ترديد از شروط اوليه و ضروري تحقق آرمان‌هاي انقلاب و حفظ نظام، آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با انديشه سياسي امام به عنوان مبناي تشکيل نظام است؛ چراکه آشنايي، مقدمه و اساس رفتار و التزام عملي به انديشه امام است؛ پس لازم است بدانيم نسل سوم از اين نظر در چه وضعيتي قرار دارد و چقدر با انديشه سياسي امام آشنايي دارد؛ تا بتوانيم به ميزان اميدواري به استمرار حاکميت نظام و تحقق آرمان‌هاي انقلاب و انديشه سياسي امام پي ببريم. اهميت اين مسئله هنگامي آشکارتر مي‌شود که توجه کنيم که با سرآمدنِ عمر مفيد نسل اول و دوم انقلاب، ناگزير مسئوليت اداره کشور به نسل سوم انقلاب واگذار خواهد شد. در اين شرايط، بي‌ترديد توفيق‌نيافتن جمهوري اسلامي در انتقال باورها و انديشه سياسي امام خميني(ره) به نسل سوم انقلاب، موجب کاهش مشروعيت و مقبوليت نظام خواهد شد که نتيجه آن، از ميان‌رفتن تدريجي حاکميت انديشه سياسي امام; و جمهوري اسلامي خواهد بود. از اين روي مهم است بدانيم در چه وضعيتي قرار داريم؟ آيا مي‌توان از آشنايي نسل سوم انقلاب با انديشه‌هاي بنيانگذار آن - که کمترين شرط استمرار انقلاب اسلامي است - مطمئن بود؟ آيا عوامل جامعه‌پذيري سياسي و مسئولان نظام توانسته‌اند در انتقال درست انديشه سياسي امام به نسل سوم موفق باشند؟ آيا از نظر نسل سوم، مسئولان نظام که مدعي پيروي و التزام به انديشه سياسي امام
هستند، در عمل نيز به اين انديشه پايبندند؟
بديهي است التزام نسل اول و دوم به‌ويژه مسئولان نظام به انديشه سياسي امام و تبعيت آنان از سيره عملي ايشان، تأثير بسزايي در انتقال اين انديشه به نسل سوم و در نتيجه التزام آنان حداقل به مثابه شرط لازم، خواهد داشت. بهترين شيوه تبليغ و انتقال، عمل است. الگوي عملي بيشترين تأثير را بر مخاطب برجاي مي‌گذارد و برعکس، وجود تعارض يا فاصله بين بُعد نظري و عملي، موجب تزلزل در پايه‌ها و اعتقادات افراد مي‌شود و بنيان التزام و پايداري نسل‌هاي آتي به مباني و انديشه‌هاي سياسي حاکم را سست خواهد کرد. با تبيين مسئله و اهميت آن، حدود و ثغور موضوع روشن شده است.
مبحث کانوني اين پژوهش، بررسي ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با انديشه سياسي امام خميني(ره) است. اين نسل که دوره حيات امام را درک نکرده است و به‌تدريج به لايه‌هاي مختلف نظام جمهوري اسلامي وارد مي‌شود، بدون آشنايي کافي با انديشه امام، نمي‌تواند براي حفظ، تقويت و رفع کاستي‌هاي نظامِ برآمده از آن انديشه اقدام کند. از اين روي مهم‌ترين پرسش(پرسش اصلي) پژوهش حاضر اين است که ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با انديشه سياسي امام خميني(ره) چقدر است؟ رسيدن به پاسخ اين پرسش روشن مي‌سازد که جمهوري اسلامي ايران چه ميزان توانسته است الگوي فکري خود (انديشه سياسي امام) را به نسل سوم انقلاب اسلامي انتقال دهد؟ در واقع با پي‌بردن به ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با انديشه سياسي امام، مي‌توان نقاط قوت و ضعف آنان را شناسايي و براي رفع آن نقاط ضعف تلاش کرد.
در کنار مبحث کانوني پژوهش، داوري نسل سوم انقلاب اسلامي درباره ميزان تحقق انديشه سياسي امام خميني(ره) ، ميزان رعايت عدالت، اجراي قوانين و احکام اسلام در اداره امور کشور و ميزان برخورداري مسئولان کشور از
فضايل اخلاق سياسيِ مورد تأکيد حضرت امام مانند ساده‌زيستي، انتقادپذيري و صادق‌بودن با مردم، سنجيده و بررسي خواهد شد. بررسي اين موارد از اين جهت صورت مي‌گيرد که التزام و پايبندي مسئولان به انديشه سياسي امام، موجب تأثير مضاعف در التزام عملي نسل سوم انقلاب اسلامي به انديشه سياسي امام و مباني نظام مي‌شود و برعکس وجود شکاف بين بُعد نظري و عملي و التزام نداشتن مجريان به انديشه سياسي امام، ممکن است سبب کاهش انگيزه نسل سوم در التزام به تحقق انديشه سياسي امام و حفظ نظام جمهوري اسلامي ايران شود؛ پس توجه دلسوزان به نظام و پيروان حضرت امام به اين تهديد احتمالي و چگونگي تبديل آن به فرصت، داراي اهميت است.
در تحقيق حاضر، ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با انديشه سياسي امام در سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي به تفکيک بررسي شده است. مهم‌ترين محورها، مفاهيم و شاخص‌هاي مربوط به انديشه سياسي امام خميني(ره) در سه قسم يادشده عبارت‌اند از: لزوم تشکيل حکومت اسلامي در عصر غيبت، هدف‌هاي حکومت اسلامي، وجوب تشکيل حکومت اسلامي بر فقها، پيوند دين و سياست، طرز حکومت اسلامي، شرايط ولي‌فقيه، اختيارات ولي‌فقيه، وظايف ولي‌فقيه و حکومت اسلامي، ايمان، اميدواري، عدالت، صبر، صداقت، ساده‌زيستي، ريا، حسد، حبّ دنيا، نفاق و دورويي و غيبت.
علاوه بر سه قسم مذکور‌ِ انديشه سياسي امام، مباني هستي‌شناسي و معرفت‌شناسي و نيز مفاهيم بنيادي انديشه سياسي ايشان که در حوزه فلسفه سياسي مطرح مي‌شوند بررسي مي‌شوند و پس از تعيين شاخص‌هاي هريک، ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب با آنها به‌صورت جداگانه سنجيده مي‌شود.
از آنجا که امام خميني(ره) نظام فکري خود را بر طبقه‌بندي سه‌گانه اسلام به عقايد، اخلاق و اعمال مبتني ساخته است، پژوهش حاضر نيز انديشه سياسي
امام را به سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي تفکيک و ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب را با آنها بررسي کرده است. از نظر امام بين اين سه قسم، رابطه معناداري وجود دارد و آثار هر يک به ديگري سرايت مي‌کند؛ چه از جانب کمال و چه از طرف نقص. اين مطلب مبيّن نگاه منظومه‌اي انديشه امام است؛ يعني او کامل‌بودن اسلام را منوط به تحقق هر سه قسم مذکور مي‌داند.
انديشه سياسي امام داراي ابعادي ديگري نيز هست؛ مانند بحث از عرفان سياسي، تفسير سياسي، تاريخ سياسي، اقتصاد سياسي و روابط بين‌الملل در انديشه سياسي امام؛ به دليل تخصصي بودن موضوعات، رعايت اختصار، رعايت سطح و ظرفيت مخاطبان (نسل سوم انقلاب اسلامي) و ظرفيت زماني تحقيق، از بررسي آنها صرف‌نظر شده است؛ بنابراين تمرکز اين پژوهش بر ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با ابعاد فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي در انديشه امام است و بررسي موضوع در ابعاد ديگر انديشه سياسي امام را به پژوهشگران ديگر و فرصت‌هاي بعدي واگذار مي‌کنيم.
بنابر آنچه گفته شد، پرسش اصلي عبارت است از اينکه:
ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با انديشه سياسي امام خميني(ره) چقدر است؟
سؤال‌هاي فرعي نيز عبارت‌اند از:
ـ مهم‌ترين مباني، مفاهيم و انديشه‌هاي سياسي امام خميني(ره) کدام‌اند؟
ـ ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با فلسفه سياسي، مباني هستي‌شناسي، معرفت‌شناسي و مفاهيم بنيادي انديشه سياسي امام خميني(ره) چقدر است؟
ـ ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با فقه سياسي امام خميني(ره) چقدر است؟
ـ ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با اخلاق سياسي امام خميني(ره) چقدر است؟
ـ راهکارهاي مناسب براي افزايش آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي با انديشه سياسي امام خميني(ره) کدام است؟
هدف اصلي پژوهش حاضر، بررسي ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با انديشه سياسي امام خميني(ره) در سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي است؛ انديشه‌اي که جمهوري اسلامي ايران بر اساس آن شکل گرفته است. همچنين سنجش ميزان موفقيت جمهوري اسلامي ايران در انتقال انديشه سياسي امام خميني(ره) به نسل سوم انقلاب اسلامي ايران، شناسايي نقاط قوت و ضعف آنان در آشنايي با انديشه سياسي امام و کشف نقاط هشدار و ارائه پيشنهادها و راهکارهاي مناسب براي برطرف کردن نقاط ضعف احتمالي از اهداف اين پژوهش محسوب مي‌شود.
آنچه موجب انتخاب اين موضوع شد تلاش براي تحليل درست وضع موجود، شناسايي فرصت‌ها و تهديدها براي حفظ و ارتقاي مشروعيت و استمرار حاکميت نظام جمهوري اسلامي ايران است که اين امر با تشخيص نقاط قوت و ضعف عملکرد جمهوري اسلامي ايران در جامعه‌پذيري سياسي و انتقال انديشه سياسي حضرت امام خميني(ره) به نسل سوم انقلاب امکان‌پذير خواهد بود. همچنين علاقه شخصي نگارنده به مباحث جامعه‌شناختي، مسائل مربوط به جمهوري اسلامي ايران، انقلاب اسلامي و انديشه سياسي امام راحل مزيد بر علت شده است.
از فوايد اين پژوهش مي‌توان به اين موارد اشاره کرد:
1. تحليل وضع موجود انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران با چهارچوب انديشه سياسي امام خميني(ره) از ديدگاه جامعه‌شناختي؛
2. فهم وضع موجود و درک ميزان آشنايي نسل سوم انقلاب اسلامي ايران با انديشه سياسي امام خميني(ره) در سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي با روش علمي؛
3. شناسايي فرصت‌ها و تهديدهاي پيش روي جمهوري اسلامي ايران و ارائه راهکارهاي مناسب براي مقابله با آنها؛
4. تحليلي جامع، روان و با طبقه‌بندي مناسب و مطلوب از انديشه سياسي امام خميني؛
5. تعيين شاخص‌هاي انديشه سياسي امام در ابعاد مذکور؛
6. تبيين تفکر منظومه‌اي انديشه سياسي امام با بهره‌گيري از اصول حکمت متعاليه؛
7. توليد منبع آموزشي براي دوره‌ها و درس‌هاي مرتبط با انديشه سياسي امام.
تا آنجا که نگارنده در مطالعات اکتشافي و پيشينه تحقيق به دست آورده است، در موضوع يادشده و با رويکرد جامعه‌شناسي سياسي، پايان‌نامه و يا گزارش تحقيقي وجود ندارد. البته در خصوص انديشه سياسي امام تاکنون تحقيقات متعدّدي به‌صورت مستقل انجام گرفته و در قالب کتاب يا مقاله منتشر شده است. برخي از اين کتاب‌ها ضمن بيان زندگي و آثار سياسي امام، مباني، مفاهيم بنيادي و مباحث انديشه سياسي امام را در دو حوزه فلسفه سياسي و فقه سياسي بررسي کرده‌اند؛ مانند کتاب انديشه سياسي امام خميني(ره) ، تأليف محمدحسين جمشيدي، انديشه سياسي امام خميني(ره) از يحيي فوزي و انديشه سياسي امام خميني(ره) از احمد جهان‌بزرگي.
برخي ديگر مفهوم خاصي را در انديشه سياسي امام دنبال کرده‌اند؛ مانند انديشه سياسي امام خميني(ره) ؛ سياست به مثابه صراط از ابراهيم برزگر. بعضي
ديگر از محققان، انديشه‌هاي فلسفي امام را اعم از فلسفه سياسي، مورد بحث قرار داده‌اند؛ مانند انديشه‌هاي فلسفي امام خميني(ره) از محمدرضا غفوريان؛
تعدادي ديگر از پژوهشگران، به بررسي مستندات قرآني فلسفه سياسي امام پرداخته‌اند؛ مانند درآمدي بر مستندات قرآني فلسفه سياسي امام خميني(ره) از نجف لک‌زايي. در برخي از پژوهش‌ها، سير تطوّر تفکر سياسي امام تحليل شده است؛ مانند سير تطور تفکر سياسي امام خميني(ره) از نجف لک‌زايي. بعضي ديگر پيرامون رابطه مباني انديشه امام با سياست و اخلاق، دست به پژوهش زده‌اند؛ مانند امام، اخلاق، سياست از سيدحسن اسلامي. گروهي ديگر به بازخواني زندگي سياسي و عملي امام براي نسل سوم پرداخته‌اند؛ مانند امام خميني(ره) براي نسل سوم از سيدعلي قادري. [1] دسته ديگري از مطالعات به بررسي برخي از مفاهيم اخلاقي از منظر سياسي - اجتماعي از ديدگاه امام پرداخته‌اند. مانند اخلاق سياسي از علي‌اصغر الهامي‌نيا و حسن ابراهيم‌زاده، [2] حبّ جاه و مقام از سيدجواد ورعي، غيبت از محمدتقي خلجي، [3] عدالت از اکرم استيري، [4] حسد از محمدتقي سهرابي‌فر [5]، صدق از حميد حسينعلي‌پور. [6]
در هيچ‌يک از آثار يادشده، انديشه سياسي امام در يک چهارچوب نظري مانند الگوي تقسيم سه‌بُعدي اسلام به سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي توجه نشده و به شاخص‌بندي ابعاد انديشه سياسي امام
[1]. سيدعلي قادري؛ امام خميني(ره) براي نسل سوم؛ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، قم: 1390.
[2]. حسن ابراهيم‌زاده؛ اخلاق سياسي؛ چ3، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران: 1389.
[3]. محمدتقي خلجي؛ غيبت؛ چ6، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران: 1389.
[4]. اکرم استيري؛ عدالت؛ چ1، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران: 1389.
[5]. محمدتقي سهرابي‌فر؛ حسد؛ چ2، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران: 1387.
[6]. حميد حسينعلي‌پور؛ صدق؛ چ3، مؤسسه چاپ و نشر عروج، تهران: 1387.
پرداخته نشده است. بيشتر اين کتاب‌ها از دو بُعد فلسفه سياسي و فقه سياسي به تبيين انديشه سياسي امام روي آورده‌اند.
مقالات متعددي نيز در خصوص انديشه سياسي امام منتشر شده است که عموماً يک مفهوم مانند عدالت، آزادي، استقلال، انتخابات و مشروعيت را در انديشه سياسي امام بررسي کرده‌اند.
در اين تحقيقات، شاخص‌هاي مربوط استخراج نشده و به شکل پرسش‌نامه يا مصاحبه در نيامده است و براي فهم ميزان نفوذ انديشه سياسي امام در ميان گروه‌هاي مردم، سنجش خاصي از ميزان آشنايي آنها با انديشه امام، کار علمي منتشر شده‌اي وجود ندارد.
پژوهش حاضر با هدف قرار دادن نسل سوم انقلاب اسلامي ايران براي افزايش ضريب اطمينان استمرار حاکميت جمهوري اسلامي ايران، ميزان آشنايي اين نسل را با انديشه سياسي امام تحليل کرده است. اين بررسي در ابعاد فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي، با شاخص‌بندي آنها انجام شده است و کاري نو به شمار مي‌رود.
اميد است با انجام پژوهش حاضر، برخي از ابهامات موجود برطرف شود و با به کارگيري راهکارهاي به دست آمده، نفوذ انديشه سياسي امام; در نسل سوم گسترده‌تر و عميق‌تر شده و بر عمر نهضت اسلامي حضرت امام; و جمهوري اسلامي ايران افزوده شود.
اصول مسلّم و پذيرفته‌شده اين تحقيق عبارت‌اند از:
ـ موفقيت نظام سياسي در حفظ الگو از طريق جامعه‌پذيري سياسي، موجب وفاداري جامعه به نظام (مقبوليت) و در نتيجه اقتدار نظام سياسي و کسب مشروعيت بيشتر در بهره‌برداري از قدرت در زمينه قانون‌گذاري، اجرا و قضاوت مي‌شود.
ـ فرهنگ و باور‌هاي مشترک، زيربنا و موجب وحدت و همبستگي جامعه است.
ـ يکي از دلايل استمرار حاکميت جمهوري اسلامي ايران، استمرار حاکميت انديشه سياسي امام خميني(ره) به‌ويژه نظريه ولايت فقيه ايشان است.
ـ انديشه سياسي همانند علوم نافعه انساني به سه قسم فلسفه سياسي (اعتقادات)، فقه‌سياسي (احکام) و اخلاق سياسي تقسيم مي‌شود.
ـ موفقيت کامل يک نظام سياسي منوط به موفقيت در هر سه قسم فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي است.
با توجه به جايگاه امام خميني(ره) به مثابه نظريه‌پرداز اصلي انقلاب و نظام جمهوري اسلامي ايران، چهارچوب انديشه سياسي امام خميني(ره) مبناي تحقيق حاضر قرار گرفته است. در اين قسمت به توضيح الگوي نظري امام در اين خصوص مي‌پردازيم.
امام خميني(ره) معتقد است برابر احتياجات بشر و مقامات سه‌گانه انساني1. نشئه آخرت و عالم غيب و مقام روحانيت و عقل 2. نشئه برزخ و عالم متوسط بين عالمين و مقام خيال و 3. نشئه دنيا و مقام مُلک و عالم شهادت، تمامي علوم نافعه داراي سه قسم هستند: اول علمي که راجع به کمالات عقليه و وظايف روحيه است؛ مثل علم به ذات، عوالم غيبيه تجرديه، علم به انبيا، علم به کتب منزله و علم به مبدأ؛ دوم علمي که راجع به اعمال قلبيه و تهذيبات باطنيّه و وظايف آن است؛ علومي که راجع به تربيت قلب است، مثل منجيات و مهلکات خلقيه، علم به محاسن اخلاق مثل صبر، حيا، شجاعت و زهد و علم به قبايح اخلاق از قبيل حسد، کبر و حب دنيا؛ سوم علمي که راجع به اعمال قالبيه و وظايف نشئه ظاهره نفس است؛ يعني علومي که راجع به تربيت ظاهر نفس است، از قبيل علم فقه، تدبير منزل و سياست مُدُن.
وي معتقد است آثار هر يک از سه مقام يادشده به ديگري سرايت مي‌کند؛ چه در جانب کمال چه از طرف نقص؛ مثلاً عبادات قالبيّه شرعيّه اگر به آداب صوريّه و باطنيّه آيد، مورث تهذيب باطن شود، بلکه بذر توحيد و تجريد در روح افشاند؛ چنانچه تهذيب باطن قوّه تعبّد را قوي مي‌کند و انسان را به حقايق توحيد و تجريد مي‌رساند و سرّ توحيد باطن را مهذّب و جنبه عبوديّت را کامل نمايد. از اين جهت، انسان سالک بايد در هر يک از نشئات ثلاثه نفس، قدم راسخ داشته باشد و از هيچ يک، هيچ‌گاه غفلت نکند. [7] پس تهذيب خلق، تحکيم عقايد و موافقت ظاهر شريعت به‌تنهايي کفايت نمي‌کند و اتکاي به يکي بدون ديگري انحراف و موجب حرمان از سعادت مطلقه و از دام‌هاي ابليس است. [8]
علاوه بر امام خميني(ره) ، برخي دانشمندان اسلامي ديگر مانند علامه طباطبايي، جوادي آملي، مرتضي مطهري، شلتوت و سيدمحمدباقر صدر نيز ضمن تأييد طبقه‌بندي سه‌گانه اسلام به عقايد، اخلاق و اعمال، نظام فکري خويش را بر آن مبتني ساختند. [9] اين مدل با ويژگي‌هاي سه‌گانه انسان(شناختي، عاطفي و رفتاري) منطبق است. [10] امام به صراحت از اين تقسيم‌بندي براي تربيت انسان بهره جستند و به نمايندگان انجمن‌هاي اسلامي دانش‌آموزان سراسر کشور فرمودند که اسلامي‌بودن مشروط به داشتن عقايد، اخلاق و اعمال اسلامي است.
«اسلام ابعاد مختلفي دارد که اگر يک نفر يا يک جمع بخواهد واقعاً مُسلِم باشند، بايد تمام ابعاد را در نظر بگيرند. يک بُعد اسلام بُعد
[7]. روح‌الله خميني(ره) ؛ شرح حديث جنود عقل و جهل؛ ص69.
[8]. همان.
[9]. ابراهيم برزگر؛ انديشه سياسي امام خميني(ره) : سياست به مثابه صراط؛ ص298.
[10]. همان، ص402.
عقايد است؛ عقايد اسلامي. بايد انجمن‌هاي اسلامي عقايد اسلامي را داشته باشند... و يک بُعد ديگر، اخلاق اسلامي است... خودتان را به اخلاق اسلامي آرايش بدهيد... يکي از بُعدهاي ديگر، اعمال اسلامي است. تعهد به ظواهر اسلام، به اوامر و نواهي اسلام و عمل‌کردن به احکام اسلام است... اول بايد از خودتان شروع کنيد. هر کسي از خودش بايد شروع کند و عقايد و اخلاق و اعمالش را با اسلام تطبيق بدهد...». [11]
ملاحظه مي‌شود امام علاوه برتقسيم اسلام به سه بُعد مذکور، نگاهي منظومه‌اي نيز به آن دارد؛ يعني از نظر ايشان کامل‌بودن مسلمان با عمل به هر سه بُعد اسلام محقق مي‌شود. به همين دليل به نمايندگان انجمن‌هاي اسلامي تأکيد مي‌کند که مسلمان واقعي کسي است که به تمام ابعاد اسلام توجه کند و از هيچ بُعدي از ابعاد آن غفلت نورزد. پس اسلام و انديشه سياسي آن، متناسب با ويژگي‌هاي سه‌گانه انسان(شناختي، عاطفي و رفتاري) به سه قسم مرتبط با هم تقسيم مي‌شود. بر اساس الگوي مذکور، انديشه سياسي امام خميني(ره) را به سه قسم‌ِ فلسفه سياسي، فقه سياسي و اخلاق سياسي تقسيم کرده‌ايم. مهم‌ترين شاخصه‌هاي موردنظر در تحقيق حاضر براي هر يک از اين سه قسم به تفکيک عبارت‌اند از:
شاخصه‌هاي فلسفه سياسي: برخي از اين شاخصه‌ها عبارت‌اند از: لزوم تشکيل حکومت اسلامي در عصر غيبت، هدف‌هاي حکومت اسلامي، نظريه ولايت فقيه، وجوب تشکيل حکومت اسلامي بر فقها، پيوند دين و سياست و مفاهيم اساسي آزادي، استقلال، دموکراسي، مردم‌سالاري ديني، عدالت، مشروعيت (حقانيت و مقبوليت).
[11]. روح‌الله خميني(ره) ؛ «صحيفه امام»، مجموعه آثار امام خميني(ره) ؛ ص243-244.