| +فهرست عناوين |
يدالله مقدسي
بزرگداشت و نكوداشت روزهاي بزرگ و به يادماندني هر ملت مانند زادروز و مرگ روز قهرمانان و بزرگان آن و بيان انديشه ها، افكار، رشادت ها، فداكاري ها و رفتار آنان در اين نكوداشت ها يكي از مؤلفه ها و معيارهاي هويت ساز ـ فرهنگ ساز هر قوم و ملتي است. اين نكوداشت ها سبب جاودانگي و تعميق خاطره هاي بزرگ در حافظه تاريخي يك ملت و انتقال آن به نسل هاي بعد و موجب مصونيت تاريخ و فرهنگ از آسيب هاي دروني و بيروني است.
يكي از بزرگ ترين مؤلفه هاي فرهنگي ـ تاريخي مسلمانان و به ويژه شيعيان، سيره، روش، منش و زندگي بزرگان اسلام، به ويژه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله وسلم) و اهل بيت(عليهم السلام)است. نكوداشت ياد بزرگان اسلام و بيان سيره و سخن و روش آنان در اين نكوداشت ها، خود يكي از مهم ترين شعائر ديني ـ مذهبي است كه ضمن جاودانه كردن نام و ياد آنان موجب وحدت و همدلي و همفكري و الگوپذيري پيروان آنان نيز مي شود. البته نكوداشت ياد بزرگان، منوط به دانستن زمان دقيق وقايع مربوط به آنان است; چرا كه بدون آگاهي دقيق از آنها انگيزه كافي براي برگزاري بزرگداشت، وجود نخواهد داشت.
بديهي است كه حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) و دوازده امام معصوم(عليهم السلام)، همانند رسول خدا(صلي الله عليه وآله وسلم) براي ما شيعيان الگوهاي هميشه جاويد هستند و بزرگداشت ياد و نام آنان و عمل به روش و سيره و سنت آنان بر همه ما لازم است. شيعيان از گذشته دور تاكنون ولادت و شهادت معصومان(عليهم السلام) را گرامي داشته اند و از آنجا كه اقوال و گزارش هاي متعددي در باره
ولادت و شهادت هر يك از معصومان وجود دارد، همواره در زمان برگزاري بزرگداشت، اختلاف نظر وجود داشته، از اين رو معمولاً انگيزه كافي براي برگزاري پرشور نكوداشت ها وجود نداشته است. در عصر حاضر كه نظام جمهوري اسلامي برخي از اين ايام را تعطيل رسمي اعلام كرده، ضرورت شناخت دقيق آنها ملموس تر شده است. بنابر اين، شناخت زمان دقيق ولادت و شهادت آن بزرگواران براي ما امري حياتي و ضروري است.
سوگمندانه به هر دليلي، تاريخ دقيق ولادت و شهادت معصومان(عليهم السلام) به صورت دقيق و روشن ثبت نشده است و معمولاً براي ولادت و شهادت هر يك از آن بزرگواران چند گزارش و خبر مختلف در منابع وجود دارد. تعيين زمان دقيق هر يك از اين حوادث و انتخاب قول و خبر درست از ميان چندين گزارش، كار آساني نيست و مهارت، تخصص، فرصت و دقتي را مي طلبد كه از هر كسي ساخته نيست. بنابر اين، بايد كسي وارد اين ميدان شود كه با علوم ديني، مانند حديث، رجال، فقه، اصول فقه و تاريخ و سيره معصومان(عليهم السلام) آشنايي كامل داشته باشد.
در نوشتار حاضر، پژوهشگر محترم كوشيده است تا نخست، شيوه كار خود و نيز معيارهاي علمي و مباني انتخاب قول مرجح را تعيين و تبيين كرده، سپس بر آن اساس، نقل ها و گزارش هاي متعدد و گوناگوني را كه در باره ولادت و شهادت هر يك از معصومان(عليهم السلام) در منابع حديثي، تاريخي و... وجود دارد، بررسي، تحليل و نقد كند و در نهايت، قول مرجح را با ذكر دلايل و مستندات آن تعيين نمايد. ايشان در باره هر حادثه، تمام اقوال موجود در منابع شيعه و سني را به تفكيك آورده و دلايل و قراين لازم را براي ضعف و قوت هر يك از گزارش ها يادآور شده و در نهايت، قول مرجح را با ذكر دلايل و مستندات، تعيين كرده است.
به نظر مي رسد اين پژوهش در نوع خود بي همتا يا كم نظير بوده و بسيار كاربردي است. اميد كه در نظر اهل تحقيق مقبول افتد. از محققان و پژوهشگران محترم تقاضا داريم
نظرات تكميلي و انتقادي خود را در باره اين اثر و ديگر آثار اين پژوهشكده از ما دريغ نفرمايند.
در اينجا شايسته است از تلاش هاي بي شائبه نويسنده ارجمند حجت الاسلام جناب آقاي يدالله مقدسي، ارزيابان گرامي، اعضاي محترم شوراي علمي پژوهشكده آقايان محمدجواد صاحبي، دكتر نعمت اله صفري، دكتر سيدحسين فلاح زاده، مدير محترم سيره اهل بيت(عليهم السلام) حجت الاسلام دكتر حميدرضا مطهري، مدير محترم دفتر پژوهش حجت الاسلام آقاي عليرضا شالباف و ديگر سروراني كه در فراهم كردن زمينه اين پژوهش همكاري داشته اند، صميمامه تقدير و تشكر نموده و از خداوند متعال توفيق يكايك آنان را تمنا دارم.
دكتر محمد الله اكبري
مدير پژوهشكده تاريخ و سيره اهل بيت(عليهم السلام)
درباره تاريخ تولد و شهادت چهارده معصوم(عليهم السلام)، مورخان به ويژه تاريخ نگاران و عالمان شيعي، مطالبي ارزشمند به صورت هاي گوناگون نگاشته اند كه همه آنها را ارج مي نهيم. نوشته پيش رو كه «بازپژوهي تاريخ ولادت و شهادت معصومان(عليهم السلام)» ناميده شده است نيز اندك تلاشي در اين خصوص، در سه محور: سال، ماه و روز آن است. هدف آن نيز دستيابي به پاسخ پرسش هايي است كه در مقدمه خواهد آمد تا شايد كمكي ناچيز در ابهام زدايي اين بخش از تاريخ معصومان(عليهم السلام) به شمار آيد.
هر چند به لحاظ اخلاقي و واقعي نبايد گفت اين نگاشته در مقايسه با نوشته هاي همسان برجستگي دارد، ولي به جد مي توان گفت از ديگر نوشته ها، با وجود كاستي هايش، متفاوت است; بلكه به لحاظ گزينه هاي پيش رو، نخستين نگاشته و بي رقيب در نوع خود به شمار مي آيد و اين تفاوت و گزينه ها، عبارت اند از: نوع نگاه، گستردگي و فراگير بودن آن نسبت به تمامي چهارده معصوم(عليهم السلام)، تتبع و تفحص در منابع كهن و مآخذ و مصادر، ارزيابي منابع و مستندات، تحليل و نتيجه گيري كه در توضيحات بعدي بيشتر روشن خواهد شد.
پژوهش حاضر در پانزده قسمت تنظيم شده است كه قسمت يكم آن مقدمه و چهارده قسمت ديگر در چهارده فصل درباره تاريخ يادشده معصومان(عليهم السلام) است. و در هر فصل نيز تاريخ يك معصوم در دو گفتار تولد و شهادت او و نيز از امام دوم به بعد، سبب شهادت وي هم بررسي شده است.
در چينش فصل ها، فصل مربوط به حضرت فاطمه(عليها السلام)به دو علت، پيش از فصلِ مربوط به اميرمؤمنان(عليه السلام)، جاي گرفت:
1. چون آن گرامي دختر پيامبر(صلي الله عليه وآله وسلم) است مطالبِ مربوط به وي، در كنارِ مطالبِ مربوط به پدر قرار گرفته است.
2. براي اينكه فصل هاي مربوط به دوازده امام(عليهم السلام)، در يك رديف باشند، فصلِ مربوط به اميرمؤمنان(عليه السلام) پس از فصلِ مربوط به حضرت فاطمه(عليها السلام) جاي گرفته است.
در اينجا بايسته است از دانشوراني به سپاس ياد كنم كه در بسامان شدن اين كار توانفرسا ياري ام كردند; از مديران محترم سابق و كنوني پژوهشكده تاريخ و سيره اهل بيت(عليهم السلام)، آقايان دكتر سيدعليرضا واسعي و دكتر محمد الله اكبري در تدبير و گره گشايي، از فاضل ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمين آقاي حميدرضا مطهري مدير محترم گروه سيره اهل بيت(عليهم السلام)و فاضل فرزانه آقاي مصطفي صادقي در ارزيابي هاي دقيق اين نگاشته، از مدير محترم دفتر پژوهش جناب حجت الاسلام والمسلمين آقاي عليرضا شالباف در پي جويي روند كار، از شوراي محترم علمي پژوهشكده در ارزيابي نهايي تحقيق. از همكاري همه اينان قدرداني مي كنم و از خداي بزرگ و ارواح پاك معصومان(عليهم السلام)براي يكايك كساني كه به گونه اي در به ثمر رسيدن اين اثر نقش داشتند، آرزوي توفيق و سربلندي دارم.
يدالله مقدّسي
اين تحقيق در پي پاسخ به اين پرسش ها است:
تاريخ درست تولد و شهادت معصومان(عليهم السلام) كدام است؟ عوامل و منشأ پراكندگي منابع تاريخي در اين خصوص چيست؟ به چه گزارش ها و منابعي مي توان اعتماد كرد؟ راه هاي دستيابي به سخن درست در اين موضوع كدام اند؟
اين پرسش ها و نيز پرسش هايي از اين دست، بخشي از دغدغه هاي هر پژوهنده در اين خصوص و تمامي دلدادگان به اين گراميان به شمار مي آيد; زيرا آنچه از تاريخ اسلام به متن دين ارتباط دارد، دوره هايي است كه اين راهبران بزرگ اسلام در آن مي زيسته اند و بدين جهت پاره اي از تاريخ جاهليت كه مقارن با ظهور اسلام است و دوران زندگاني پيامبر گرامي(صلي الله عليه وآله وسلم)در مكه و مدينه و پس از آن، عصر زندگي امامان اهل بيت(عليهم السلام) تا پايان غيبت صغري، تكيه گاه پژوهش اسلام پژوهان خواهد بود. اگر كسي بخواهد به خطوط فكري و عملي اسلام در شرايط گوناگون دست يابد. بايد در ژرفاي سخن و سيره معصومان(عليهم السلام) پژوهش كند و در اين كندوكاو، اوضاع سياسي، اقتصادي، اخلاقي، فكري و اجتماعي آن دوران را خردمندانه بررسي كند و چگونگي واكنش آن بزرگواران در برابر اين اوضاع و حوادث را بجويد تا بتواند به علت رفتارها و بازخوردهاي فردي و اجتماعي اين راهبران ديني راه يابد و از اين طريق به خطوط فكري و عملي اسلام و راهكارهاي آن در شرايط همسان و ناهمسان پي ببرد. بخشي از اين مطالب در صورتي دست يافتني است كه پژوهنده از تاريخ دقيق تولد و به صحنه آمدن هر يك از معصومان(عليهم السلام) و نيز از تاريخ
شهادت و كوچ كردن آنان آگاهي لازم را داشته باشد تا بتواند دوران آنان، شرايط آن دوران، معيارهاي ثابت و متغير برخورد آن گراميان با آن شرايط را واقعي تر بازشناسي كند. به همين سبب اين نگاشته به تحقيق تاريخ تولد و شهادت ايشان برآمده كه قسمت نخست آن را مقدمه اي تشكيل مي دهد كه در اين مقدمه به محورهايي همانند: واژگان مربوط به موضوع، ضرورت و اهميت، پيشينه و امتياز اين تحقيق، شيوه پژوهش، معرفي منابع و علل اختلاف گزارش هاي تاريخي، نگاهي گذرا شده است.
دو واژه «تولد» و «وفات» از واژگان عربي هستند(1) كه در زبان فارسي به كار مي روند و معناي آن دو، به ترتيب «زاييده شدن» و «در گذشتن» است.
گفتني است در اين تحقيق، به جاي واژه «وفات» واژه «شهادت» به كار برده مي شود و سبب آن، به قتل رسيدن يا مسموم شدن اين عزيزان در راه ياري دين الهي بوده است و در اين خصوص، رواياتي با تعبير: «ما منّا الاّ مقتول أو مسموم»(2) يا «إنّ الأمر يملكه إثني عشر من ولد فاطمة مامنّا إلاّ مسموم أو مقتول»،(3) از امام مجتبي(عليه السلام)، تعبير: «ما منّا إلاّ مقتول شهيد»(4) از امام صادق(عليه السلام)، تعبير: «مامنّا إلاّ مقتول شهيد»(5) يا «ما منّا إلاّ مقتول و إنّي و الله لمقتول بالسّم و اغتيال من يغتالني، أعرف ذلك بعهد معهود إليّ من رسول الله(صلي الله عليه وآله وسلم)...»(6) از امام رضا(عليه السلام)، در منابع روايي آمده كه سند برخي معتبر و برخي قابل اعتماد است(7) و وجود
1. ابن منظور، لسان العرب، ج15، ذيل ماده «ولد» و «وفي».
2. ابن خزاز، كفاية الأثر، ص257، باب ماروي عن الحسن بن علي(عليه السلام)، ح1.
3. همان، ص331، باب ماجاء عن الحسن ما يوافق هذه الأخبار، ح5.
4. طبرسي، إعلام الوري، ج2، ص132.
5. صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص255.
6. همان، ص203، باب في وجه دلائل الأئمة.
7. ر.ك به: قسمت شهادت امام صادق(عليه السلام)، عنوان «سبب شهادت»، پاورقي هاي آخر و قسمت روز شهادت امام مجتبي(عليه السلام)، عنوان «بررسي تاريخي گزارش» منسوب به قاسم رسي، پاورقي سوم.
گزارش هاي تاريخي درباره قتل يا مسموميت هر يك از معصومان(عليهم السلام)نيز گواه تاريخي در اين خصوص به شمار مي آيد.
مقصود از واژه «معصومان»، پيامبر، حضرت فاطمه زهرا و دوازده امام(عليهم السلام) هستند.
در خصوص اهميت پژوهش درباره تاريخ ميلاد و شهادت معصومان(عليهم السلام) به چند نكته بسنده مي شود:
الف) نقش بررسي نقل هاي پراكنده در اين خصوص چيست؟ در توضيح اين مطلب بايد گفت: در دوران گذشته تاريخ تولد و درگذشت برخي از انسان ها به ويژه شخصيت هاي بزرگ به صورت پراكنده به ثبت مي رسيد; گاهي در كتيبه ها، گاهي بر پوست حيوان، ديگر بار بر كاغذ پاره يا پشت كتاب و در دوره هاي اخير به صورت شناسنامه يا كارت ملي و... براي همگان ثبت مي گردد. گاهي اين تاريخ به علل و عواملي، يا ثبت نمي شد، يا جا به جا درج مي شد، كه در صورت نياز به آن، نيازمند پژوهش هستيم; چون تعيين دقيق اين تاريخ، ممكن است در شناسايي افراد، نسب، قبيله، مدت عمر، موقعيت هاي علمي و اجتماعي آنان، شناخت شرايط سياسي، اقتصادي، زيست محيطي و... نقش ارزنده اي داشته باشد و در عرصه پژوهش نيز دستيابي به بخشي از اطلاعات تاريخي، جامعه شناسي تاريخي، تراجم و رجال شناسي، سياست و اجتماع و حتي فرهنگ شناسي و شناختن معارف اخلاقي و اعتقادي، وابسته به آن است كه تاريخ تولد و وفات افراد، به ويژه شخصيت هاي تأثيرگذار در گزينه هاي پيش گفته، مشخص باشد; چرا كه نياز به اطلاعات دقيق و فراگير يكي از ضرورت هاي اساسي يك تحقيق بلكه زندگي اجتماعي بشر است; براي مثال: اگر يك مورّخ يا جامعه شناس بخواهد درباره درستي يا نادرستي يك حادثه، عوامل تأثيرگذار بر آن و نيز آثار و پي آمدهاي آن، پژوهش كند، اگر اطلاعات پيش گفته را در اختيار داشته باشد، مي تواند قضاوت دقيق تري بكند.
پژوهش درباره سيره و سنت معصومان(عليهم السلام) نيز از اين قاعده به دور نيست; براي مثال اگر يك راوي كه دوران چند امام(عليهم السلام) را در يافته، گفتار يا رفتار معصومي را گزارش كند، ولي پژوهنده آن، ترديد كند كه اين روايت از كدام امام است يا در اصل گزارشگري اين راوي از آن معصوم ترديد داشته باشد، در اين موارد و جاهاي مشابه آن، مشخص بودن تاريخ ولادت و شهادت معصوم مورد نظر و راوي او، سبب مي شود كه دقيق تر و آسان تر بتوان به درستي و مشخصات روايت يا سيره و سنت آن معصوم يا راوي دست يافت. اكنون نيز يكي از مشكلات تحقيقي كه درباره گستره زندگي معصومان(عليهم السلام) وجود دارد، پراكندگي نقل ها درباره ولادت و شهادت آنان و انجام نشدن تحقيقي مناسب درباره آن است كه تحقيق در خور را، مهم و ضروري مي نمايد.
ب) عوامل پراكندگي نقل هاي مربوط به ولادت و شهادت معصومان(عليهم السلام) چيست؟ توضيح اينكه آن گراميان از يك سو شخصيت هاي برجسته علمي و اجتماعي بودند و شناسنامه افراد متشخص هم به اقتضاي شرايط طبيعي براي غالب مردم روشن است; از سوي ديگر ايشان شاگردان فراواني را تربيت كردند كه بسياري از آنان آثاري علمي برجاي گذارده اند و از اين شاگردان چنين انتظار مي رود كه درباره تاريخ زندگي معصومان(عليهم السلام) گزارش هاي دقيقي ثبت كرده باشند و پيروان معصومان(عليهم السلام) كه به زندگي آنان اهميت مي دادند به لحاظ قُرب زماني، اطلاعات صحيحي درباره زندگي اين بزرگواران ارائه دهند; اما آنچه از گزارش هاي حديثي و تاريخي بر مي آيد پراكنده گويي هايي است كه بررسي عوامل آنها، اين پژوهش را ضروري مي نمايد.
افزون بر اين، مشخص بودن تاريخ تولد و شهادت معصومان(عليهم السلام)، پاسخگوي بخشي از نيازهاي روحي، فكري و اجتماعي جامعه اسلامي است; چرا كه سيره معصوم(عليه السلام) برنامه ايده آل زندگي انسان كاملي است كه الگو و اسوه ديگر مسلمانان بلكه انسان هاي ديگر خواهد بود و از اين رو، راهبرد اخلاقي خواهد داشت. گفتني است اين سيره متناسب با شرايط زماني بوده است; بدين جهت دانستن آغاز و انجام تحقّق اين سيره بسي با اهميت