كيت مسلين

ترجمه: مهدى ذاكرى

• ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى

معاونت پژوهشى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم

• تهيه: پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى

• چاپ: باقرى

• چاپ اول: پاييز 1388

• شمارگان: 1400

همه حقوق براى ناشر محفوظ است.

نشانى: قم، خيابان شهداء(صفائيه)، كوچه آمار، پلاك 42

تلفن و دورنگار: 7832833، پخش: قم 7832834 ; تهران 5 ـ 88940303

ص.پ: 3858/37185 ، كدپستى: 16439ـ37156

وب سايت: www.isca.ac.ir

پست الكترونيك: nashr@isca.ac.ir

مسلين، كيت Maslin, Keith.T

درآمدى به فلسفه ذهن / كيت مسلين; ترجمه مهدى ذاكرى; تهيه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى.ـ قم: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1388

484 ص.: جدول

ISBN:978-600-5570-45-8

فهرستنويسى بر اساس اطلاعات فيپا.

عنوان اصلى: An Introduction to The Philosophy of Mind

واژه نامه.

كتابنامه: ص [450 ]ـ 454; همچنين بصورت زيرنويس.

نمايه.

1. فلسفه ذهن. الف. ذاكرى، مهدى.ـ مترجم. ب. دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم. معاونت پژوهشى. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى. پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى. ج. عنوان.

4 د 5 م 3/418 BD 2/128

1388

1. نفس از جمله موضوعاتى است كه از جنبه هاى متعدد دينى، علمى و فلسفى اهميت دارد. از آنجا كه هدف دين، پرورش نفس آدمى است، شناخت نفس و ويژگى هاى آن براى به دست آوردن شناخت بهترى از آموزه هاى دينى اهميت اساسى دارد. به همين جهت در متون دينى تأكيد زيادى بر شناخت نفس شده است; مانند «من عرف نفسه فقد عرف ربه ; كسى كه نفس خود را بشناسد، حتماً پروردگار خود را شناخته است» (1) و «معرفة النفس انفع المعارف ; شناخت نفس سودمندترين شناخت هاست» .(2)

به لحاظ علمى، نفس و به خصوص ويژگى آگاهى آن، آخرين رازى است كه از طبيعت باقى مانده است و به آسانى در چنبره بررسى هاى علمى درنمى آيد. از همين رو، فيلسوفان نيز در مورد مسائل مابعدالطبيعى نفس انديشيده اند; برخى از آنان درصدد عرضه مابعدالطبيعه اى مادى انگار از نفس اند و برخى مابعدالطبيعه اى ضدمادى انگار از نفس ارائه مى كنند. البته، اهميت فلسفى اين بحث به دهه هاى اخير و پس از تحولات فلسفه تحليلى محدود نمى شود، بلكه مسئله نفس از همان آغاز تاريخ فلسفه نيز بخشى از مهم ترين دغدغه هاى همه فيلسوفان بوده است.

2. با توجه به تأكيد آموزه هاى دينى ما به شناخت نفس و تهذيب آن و اهميت مباحث فلسفى درباره نفس، پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى، كلان پروژه اى در زمينه فلسفه نفس در دست اجرا دارد. هدف اين طرح كلان از يك سو، بازشناسى و معرفى علم النفس فيلسوفان

مسلمان است كه از ابعاد مهم و مغفول مانده تفكر اسلامى است و از سوى ديگر، معرفى و طرح مباحث فلسفه ذهن است كه در غرب مطرح مى باشد تا در نهايت با عرضه مسائل جديد از فلسفه ذهن بر علم النفس فلسفه اسلامى، صورت بندى هاى جديدى از مسائل علم النفس ارائه دهد و بحث در اين حوزه را رونق بخشد.

3. از جمله طرح هايى كه پژوهشكده براى معرفى مباحث فلسفه ذهن در نظر داشته است، ترجمه متون مقدماتى، ترجمه مقالات كلاسيك مربوط به مسئله ذهن و بدن (كه از مهم ترين مباحث فلسفه ذهن است) و تأليفاتى در زمينه موضوعات مهم فلسفه ذهن ـ از جمله نظريه هاى فيزيكاليستى، بازنمايى ذهنى و مسئله آگاهى ـ است.

كتاب درآمدى بر فلسفه ذهن كيت مسلين از جهات زيادى براى معرفى فلسفه ذهن مناسب به نظر رسيد:

الف) نويسنده بيشتر به معرفى ادبيات موضوع (بحث هاى جارى در فلسفه ذهن) بسنده مى كند و از اين رهگذر، بدون ترجيح ديدگاه خاصى، خواننده را با مباحث جارى آشنا مى سازد.

ب) اين كتاب متنى آموزشى است. در ابتداى هر فصل انتظاراتى براى خواننده درباره آن فصل شكل مى دهد، مباحث را بدون استفاده از اصطلاحات فنى و مغلق مطرح مى كند، همه مفاهيم را شرح مى دهد تا ابهامى براى خواننده باقى نماند و در پايان، با طرح پرسش هايى ميزان يادگيرى خواننده را محك مى زند.

ج) اين كتاب تقريباً به همه مسائل مهمى كه در فلسفه ذهن مطرح اند، پرداخته است و خواننده را با حيطه گسترده اى از مباحث آشنا مى سازد; مباحثى همچون مسئله ذهن و بدن، مسئله اذهان ديگر، مسئله آگاهى، عليت ذهنى و اين همانى (هويت) شخصى. مؤلف دو فصل مستقل را به دوگانه انگارى و ديدگاه ارسطو اختصاص داده است كه با توجه به پيشينه اين مباحث در علم النفس فلسفه اسلامى قابل توجه است. نيز در هر يك از اين مباحث، مهم ترين نظريه ها، استدلال ها و اشكالات را معرفى كرده و در پايان هر فصل، با معرفى مقالات و كتاب هاى مرتبط، خواننده را با ادبيات موضوع آشنا مى سازد تا در صورت علاقه به مطالعه بيشتر، به آن منابع مراجعه كند.

4. مترجم محترم آقاى دكتر مهدى ذاكرى كوشيده است ترجمه اى دقيق و روان از اين اثر در اختيار علاقه مندان به فلسفه ذهن قرار دهد تا بتوانند به عنوان متنى مقدماتى، در فهم عبارت ها با مشكلى مواجه نشوند. در اين جا از ايشان و همچنين مدير گروه فلسفه جناب آقاى ابراهيم على پور و نيز آقاى ياسر پوراسماعيل كه بيشتر ترجمه را با متن انگليسى مقابله كرده اند تقدير و تشكر مى كنيم. اميد است ترجمه اين اثر گام مناسبى در معرفى فلسفه ذهن و نيز زمينه ساز فهم و صورت بندى بهتر مباحث علم النفس در فلسفه اسلامى باشد.

عليرضا آل بويه

مدير پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى

كيـست در ديده كـه از ديده برون مى نگـرد؟

يا چه جان است، نگويى، كه منَش پيرهنم؟(1)

فلسفه ذهن (Philosophy of Mind) عنوان شاخه اى از فلسفه تحليلى است كه در قرن بيستم، پس از معرفت شناسى و فلسفه زبان اهميت بسيارى يافت و با استفاده از پيشرفت هاى علومى مانند روان شناسى تجربى، عصب شناسى، فيزيولوژى مغز و علوم كامپيوترى رشد و گسترش پيدا كرد. فلسفه ذهن از سبك و سياق فلسفه تحليلى پيروى مى كند و ويژگى هاى كلى آن را دارد. از اين رو، بحث هاى فلسفى ديگرى كه ممكن است درباره ذهن مطرح شده باشد، از جمله بحث هاى فيلسوفان قاره اى مانند هوسرل و ساير پديدارشناسان، اصطلاحاً «فلسفه ذهن» ناميده نمى شود و در كتاب هاى اين حوزه فضايى به آنها اختصاص نمى دهند.

نويسنده اين كتاب، كيت مسلين، مدير گروه فلسفه و تفكر انتقادى در كالج اِشِر در انگلستان است. مسلين از متفكران صاحب نام در اين حوزه نيست، اما كتاب او از ميان كتاب هاى متعددى كه درباره كليات فلسفه ذهن منتشر شده داراى امتيازاتى است كه باعث شده در برخى از دانشگاه ها به عنوان متن پيشنهادى فلسفه ذهن براى دانشجويان كارشناسى معرفى شود. يكى از امتيازاتى كه اين كتاب را جهت آموزش مناسب مى سازد اين است كه نويسنده از آنجا كه بيشتر، شأن معلمى دارد و از فيلسوفان بنام نيست، موضع خاص خويش

را در طرح مباحث چندان دخالت نداده و تلاش كرده است تا در حد امكان آرا و استدلال هاى اصلى ديدگاه هاى مختلف را به خوبى گزارش كند. در مقابل، كتاب هايى كه فيلسوفان نوشته اند معمولا از موضع خاصى است و اين سبب مى شود كسى كه درصدد آشنايى با فلسفه ذهن است نتواند دركى از فضاى كلى مباحث داشته باشد.

افزون بر اين، اين كتاب كاملا سبك و سياق آموزشى دارد، مسائل و ديدگاه ها را به بيانى شفاف مطرح كرده و سعى كرده است تا حد امكان كمترين اطلاعات فلسفى را پيش فرض بگيرد.

اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه عناوين مطرح شده در اين كتاب، در مقايسه با ساير درآمدهايى كه بر فلسفه ذهن نوشته شده، جامع است و مهم ترين مسائل و ديدگاه هايى را كه در كتاب هاى فلسفه ذهن به چشم مى خورد معرفى مى كند. از جمله، مهم ترين ديدگاه ها درباره اساسى ترين مسئله در فلسفه ذهن، يعنى مسئله ذهن و بدن را در فصل هاى 2 تا 6 مطرح كرده و مسائل آگاهى، عليت ذهنى و اذهان ديگر را كه مهم ترين و رايج ترين مسائل فلسفه ذهن هستند، در فصل هاى 7 تا 11 بحث كرده است.

مزيت ديگرى كه اين كتاب دارد و به خصوص با توجه به سنت فلسفى ما قابل توجه است، اختصاص فصلى به دوگانه انگارى است. كسانى كه با فضاى كنونى فلسفه ذهن آشنا هستند مى دانند كه در حال حاضر ديدگاه دوگانه انگارى جوهرى به ديدگاهى درباره مسئله ذهن و بدن تبديل شده كه چندان مورد توجه نيست و تنها تعداد انگشت شمارى از فيلسوفان ذهن درصدد اصلاح و تعديل و دفاع از اين ديدگاه هستند. از اين رو، در كتاب هايى كه به عنوان درآمد فلسفه ذهن نوشته مى شود، تنها به بردن نامى از اين ديدگاه و ذكر اينكه در دوره معاصر جايگاهى ندارد، اكتفا مى كنند و زحمت مطرح ساختن استدلال ها و دفاعيات و رد آنها را به خود نمى دهند. با اين حال، دوگانه انگارى ديدگاهى است كه دست كم در بخش بزرگى از سنت فلسفه اسلامى ديدگاه حاكم بوده و اكنون نيز كم و بيش مطرح است و جا دارد در كتابى كه جهت آشنايى خواننده ايرانى با فلسفه ذهن انتشار مى يابد، جايگاه اين ديدگاه و استدلال هاى له و عليه آن، هرچند به شكلى گذرا، مورد اشاره قرار گيرد.

علاوه بر اين، نويسنده فصل هشتم كتاب را به علم النفس ارسطو اختصاص داده و توجه دوباره به آن را در ميان فيلسوفان معاصر متذكر شده است. از آنجا كه يكى از سرچشمه هاى اصلى سنت فلسفى در جهان اسلام، فلسفه ارسطو بوده است، مطالعه اين فصل مقدمه خوبى است براى آشنايى با علم النفس اسلامى و تفسيرهايى كه ممكن است در فضاى فعلى تفكر فلسفى از آن صورت گيرد.

ناگفته پيداست كه فيلسوفان مسلمان در بسيارى از موضوعاتى كه در سراسر اين كتاب مطرح شده است ديدگاه هايى، هرچند متناسب با عصر و دوره خويش دارند و زمينه مقايسه و تطبيق ميان اين دو دسته بحث ها وجود دارد. از اين رو، آشنايى با ديدگاه هاى فيلسوفان مسلمان در موضوعات مطرح در فلسفه ذهن نيز شايسته است. اما در كتابى با ويژگى هاى كتاب حاضر كه اهداف آموزشى را دنبال مى كند مجالى براى طرح مفصل اين ديدگاه ها نيست و ذكر مختصر و اشاره اجمالى نيز دردى را دوا نمى كند. از اين رو، بهتر ديدم در اين كتاب، به جز پى نوشتى در فصل دوگانه انگارى، سخنى در اين خصوص به ميان نياورم و آن را به موقع مناسب موكول كنم.

لازم است نكته اى را درباره اصطلاح «ذهن» يادآور شوم. من اين اصطلاح را معادل mindبه كار برده ام و گمان مى كنم اين معادل بهتر از «نفس» است. «نفس» اصطلاحى است كه مفهوم جوهرى را القا مى كند كه متفكران نوافلاطونى و پس از آنها فيلسوفان مسلمان، دكارت و دكارتيان ـ با تفاوت هاى نه چندان اساسى ـ پذيرفته بودند و معادل انگليسى آن soulاست، در حالى كه اكثر فيلسوفان ذهن در دوره معاصر جوهريت امور نفسانى را نمى پذيرند و اصطلاح mind را كه از اين جهت خنثى است و هم مى تواند جوهر دانسته شود ـ چنان كه درباره نفس دكارتى هم اين واژه به كار مى رود ـ و هم مى تواند جوهريت آن نفى شود به كار مى برند. ناگفته نماند كه «ذهن» در اين كاربرد صرفاً حاكى از قوه معرفت و فهم نيست، بلكه شامل همه ابعاد معرفتى، روانى، ارادى و معنوى مى شود. ساير اصطلاحات مهمى را كه در ترجمه به كار برده ام، همراه با معادل هاى انگليسى آنها در واژگان فارسى به انگليسى در انتهاى كتاب آورده ام. اما در برخى از موارد كه دانستن معادل در فهم درست مطالب تأثير داشت، معادل را در پاورقى ذكر كرده ام.

در پايان، بر خود لازم مى دانم از همه كسانى كه در مراحل گزينش، ترجمه، ويرايش و انتشار اين كتاب مرا يارى و يا تشويق كردند سپاس گزارى كنم: استاد مصطفى ملكيان كه در حل برخى از مشكلات ترجمه از مشورت ايشان بهره بردم; آقاى ياسر پوراسماعيل، دوست گرامى ام در پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى، كه بيشتر ترجمه را با متن اصلى مقابله و پيشنهادهاى مفيدى ارائه كرد و حجت الاسلام عليرضا آل بويه، مدير پژوهشكده فلسفه و كلام اسلامى، كه مساعدت هاى فراوان ايشان از ابتداى كارِ طولانى اين ترجمه هميشه همراه مترجم بوده است.

مهدى ذاكرى

بهار 1387

مايلم مراتب سپاس گزارى ام را به اشخاص بى شمارى كه بدون آنها اين كتاب هرگز نوشته نمى شد اعلام كنم. از رِبِكا هاركين، كه ابتدا در انتشارات پاليتى بود و اكنون در بلكول است و اين كتاب را سفارش داد متشكرم. شكيبايى، مشاوره و حمايت هميشگى او انگيزه تداوم كار در هنگامى بود كه بدون او از اين كار منصرف مى شدم. همچنين از جان تامپسون، لوييس نايت و گيل ماتلى در پاليتى، در كمبريج، به دليل پيشنهادهاى مفيدشان و به خصوص از سه داور ناشناس كه پيشنهادات و انتقادات مفيدشان باعث اصلاحات اساسى در متن شد، متشكرم. از ساير همكاران پاليتى كه در آماده كردن اين كتاب سهم داشتند نيز سپاس گزارم. مخصوصاً از ويراستار فنى، ساره دنسى، متشكرم كه تمام متن را با دقت فراوانى مطالعه كرد و نه تنها باعث شد از خطاهاى بسيارى پرهيز كنم، بلكه همچنين پيشنهادهايى عالى مطرح كرد كه اين كتاب را قابل فهم تر و مانوس تر ساخت.

در سال 1996، اندكى پس از آغاز نگارش پيش نويس اول، اين فرصت دست داد كه بورس تحقيقاتىِ مؤسسه مطالعات مسيحى فارمينگتون را براى يك نيم سال در كالج هريس منچستر دانشگاه آكسفورد دريافت كنم. اين فرصتى ارزش مند بود كه در آن از وظايف تدريس و مديريت در كالج اشر فارغ بودم. نخست بايد از حضور محترم بابى ويلز، بنيان گذار اين مؤسسه و سپس از جناب مارتين راجرز، مدير مؤسسه، به خاطر تشويق و مشاوره پيوسته تشكر كنم. همچنين از ران گليترو كه بخش عمده پيش نويس اول را مطالعه و با من بحث كرد و سوزان تتسل و اليزابت مچين كه حمايت هاى ادارى و دبيرخانه اى لازم را در طول اقامتم در منچستر معمول داشتند متشكرم. كشيش دكتر رالف والر، رئيس كالج، فضايى بسيار خوشايند فراهم ساخت، اما به خصوص از راجر تريگ، استاد فلسفه دانشگاه

وارويك، متشكرم; هنگامى كه در آكسفورد بودم، او هم در حال گذراندن يك بورس بود و سخاوت مندانه پيشنهاد داد هر آنچه را نوشته ام بخواند و با من بحث كند. در مرور گذشته خاطرات خوشى از آن مباحثات دارم.

اما استفاده از اين فرصت مطالعاتى بدون حمايت هاى دكتر پاتريك ميلر، رئيس وقت كالج اشر، امكان پذير نمى شد. نيز از جيوف ميسن، قائم مقام وقت رئيس كالج، به خاطر موافقت با انجام ترتيبات لازم براى غيبت من متشكرم. همچنين مفتخرم كه دكتر ميلر توانست در جلسه ارائه اين كتاب كه آن را مقارن با پايان بورس تحقيقاتى ام به اتمام رساندم حاضر شود. دكتر نيك مكادو در طول نيم سال تحصيلى اى كه در كالج اشر نبودم سخاوت مندانه جاى مرا پر كرد و كمك كرد كه دپارتمان فلسفه به كارش ادامه دهد.

لازم است نامى هم از اعضاى انجمن غذايى ـ فلسفى جنوب غرب لندن ببرم كه به مطالب فصل هاى متعدد اين كتاب گوش فرادادند و نكات مفيدى را متذكر شدند و نيز بسيارى از دانشجويانم در كالج اشر كه بيشتر مطالب اين كتاب را به صورت آزمايشى براى آنها مطرح و از سوى آنها بازخورد مناسبى به علاوه تشويق هاى مؤكد براى به اتمام رساندن اين طرح دريافت كردم. بيزيل هانت نيز، كه پيش تر رئيس بخش تمدن كلاسيك در كالج اشر بود، پيشنهادهاى مفيدى براى اصلاح سبك نوشتارى ارائه كرد و همچنين بحث هاى جالبى درباره برخى از انديشه هاى اصلى اين كتاب مطرح كرد.

همچنين از همسرم، دخترم و پدرم بهواسطه تحمل و حمايت هاى شان در طول اجراى اين طرح متشكرم.

دِين من به آثار فيلسوفان، از دكارت تا ويتگنشتاين و بسيارى از نويسندگان معاصر فلسفه ذهن كه در اين مجالْ فرصت نام بردن از آنها نيست، از متن كتاب روشن است. ادعا نمى كنم كه سهم اصيلى در فلسفه ذهن داشته ام، اما اين كتاب تحقيق صرفاً خنثايى در اين موضوع نيست و به طور كلى خواننده درباره ديدگاه هاى من درباره موضوعات گوناگون در سراسر متن مردد نخواهد ماند. من نخواسته ام اين تصور را پديد بياورم كه هيچ پرسشى باقى نمانده و همه مشكلات حل شده اند; حال آنكه كاملا روشن است موضوعات بسيارى براى بحث باقى مانده است. اميدوارم خوانندگان، خود، آنها را پى گيرى كنند. بالاتر از همه، از آنجا كه اين كتاب متنى مقدماتى است كه هدف اوليه اش دانشجويان سال اول دوره ليسانس

هستند، سعى كرده ام واضح و آسان فهم بنويسم و تا جايى كه امكان داشته است، كمترين دانش قبلى در اين حوزه را فرض بگيرم.

دِين مخصوصى براى قدردانى از مادرم، دروتى ورا مسلين دارم كه از نخستين سال ها عشق به مطالعه و زندگى ذهن را به من آموخت و پشتوانه من در طول آن سال ها، به خصوص در دوره مشكلات و يأس بود. او هميشه مرا تشويق مى كرد كه بنويسم و اگر زنده بود از مشاهده انتشار اين كتاب خوشحال مى شد. اين كتاب را به او پيشكش مى كنم.

نويسنده و ناشر مايل اند از مؤسسات ذيل به خاطر اجازه نقل قول از مطالب داراى حق نشر اظهار قدردانى كنند: شركت فيبر اند فيبر و هاركورت براى اقتباس از شعر اليوت با نام «بامدادان در پشت پنجره» از مجموعه اشعار 1909 ـ 1962; پنگويين به خاطر اجازه براى بازسازى يك نمودار و نقل از ذهن مكانيكى اثر تيم كرين (Penguin books, 1995). تلاش بسيارى براى يافتن دارندگان حق نشر صورت گرفت، اما اگر برخى از آنها تصادفاً از قلم افتاده است، ناشران حاضرند در اولين فرصت ترتيبات لازم را صورت دهند.

در اين كتاب، ويژگى هاى متعددى براى كمك به شما در نظر گرفته شده است تا راهتان را به سرعت در آن بيابيد و به فهم درست و جامعى از آنچه لازم است بدانيد دست يابيد.

نخست، در ابتداى هر فصل با ذكر فهرستى از اهداف آن، بر آنچه انتظارش را داريد در آن فصل بيابيد، مرورى خواهيم كرد. اين اهداف مطالب اصلى اى را مشخص مى كنند كه براى فهم درست مباحث فصل، بايد آنها را بدانيد. اميدوارم اين اهداف فهرست ارزش مندى جهت بازبينى و مرور در اختيار شما قرار دهند.

دوم، تمرين هايى طراحى و به متن كتاب ضميمه شده اند تا به شما در انديشيدن به موضوعات گوناگون كمك كنند. شما مى توانيد اين تمرين ها را خودتان حل كنيد، اما اغلب مفيدتر خواهد بود كه، چنان كه تمرين ها پيشنهاد مى كنند، مطلب را با ديگرى بحث كنيد. در هر حال، توصيه أكيد من اين است كه پيش از آنكه پاسخ هاى خود را صورت بندى كنيد، پاسخ هاى مرا به پرسش هاى مطرح شده نخوانيد. به اين طريق، هم اين فايده نصيب شما خواهد شد كه قدرت تحليل و نقد خودتان را تقويت كرده ايد و هم از اينكه بيش از حد تحت تأثير يا وابسته به آنچه من گفته ام باشيد، پرهيز كرده ايد.

يك راه براى اينكه مبادا ناخواسته آنچه را من نوشته ام بخوانيد اين است كه از تكه كاغذى براى پوشاندن آن استفاده كنيد و آن را به تدريج از روى متن كنار ببريد. استادى هم كه مى خواهد گروه هاى كوچكى را به بحث وادارد، مى تواند پيش از اينكه از دانش آموزان بخواهد بحث هاى مرا در باب موضوعات متفاوت بخوانند، يا پيش از اينكه آن مباحث را رسماً مطرح كند، از تمرين ها به عنوان محرك استفاده كند.

سوم، پرسش هاى برگزيده كه نمونه پرسش هايى است كه ممتحنين دانشگاه ها [در

انگلستان] از دانشجويان مى پرسند، همراه با جزئيات ديگر منابع، براى كسانى كه علاقه مندند موضوعات را خودشان پى گيرى كنند، در پايان هر فصل به چشم مى خورد. استاد مى تواند اين جستارها را به دانشجويان تكليف كند; دانشجويان نيز مى توانند خودشان اين جستارها را مطرح كرده يا بنويسند.

چهارم، با اينكه سعى كرده ام حتى الامكان به زبانى غيرفنى بنويسم و در ضمنِ مطالب كتاب، اصطلاحاتى را كه ممكن است براى شما ناآشنا باشند معرفى و تبيين كنم، باز اين خطر وجود دارد كه مطالب بسيارى را بديهى فرض كرده باشم. از اين رو، فرهنگى از اصطلاحات فلسفى اى كه ممكن است معناى آنها روشن نباشد در پايان كتاب فراهم آورده ام.

سرانجام، براى كسانى كه مى خواهند موضوع را بيش از آنچه فهرست «پيشنهادهايى براى مطالعه بيشتر» در پايان هر فصل پوشش مى دهد، پى گيرى كنند، كتاب شناسى برگزيده و مختصرى در پايان كتاب گنجانده ام.

با خواندن اين فصل شما بايد:

• فهمى ابتدايى از ماهيت مسئله ذهن و بدن و چگونگى پديد آمدن آن داشته باشيد;

• تصورى از برخى نظريه هاى اصلى موجود در باب ذهن و بدن داشته باشيد;

• تفاوت ميان حالات التفاتى و غيرالتفاتى را بدانيد;

• منظور از كيفيات ذهنىِ مربوط به برخى از انواع حالات ذهنى را بدانيد;

• ساختار گرايش هاى گزاره اى را بدانيد و دريابيد كه چرا تصور مى كرده اند اين گرايش ها براى نظريه هاى مادى انگارانه در باب ذهن، مشكل سازند;

• تفاوت ميان حيث التفاتى ذاتى و عرضى را بدانيد;

• منظور از منظرهاى اول و سوم شخص را بدانيد و بدانيد كه چرا تصور مى كرده اند حالات ذهنى اساساً مختص به خود شخص اند;

• بدانيد چرا مى توان در اين مدعا ترديد كرد كه يك شخص هميشه به حالات التفاتى اش دسترسى اختصاصى و معرفت خطاناپذير دارد;

• بدانيد چرا تصور مى كرده اند كه وجود منظرهاى اول و سوم شخص براى رسيدن به تبيينى يكپارچه از ذهن، مسئله ساز است;

• منظور از ويژگى كل گرايانه حالات التفاتى را بدانيد و بدانيد كه چرا خودآگاهى براى امكان عقلانيت ضرورى است;

• معيارهاى ممكن براى متمايز ساختن امور ذهنى از امور فيزيكى را بدانيد.

به محض اينكه دست به كار نوشتن اين فصل مى شوم مى توانم صداى كامپيوتر روبه رويم را بشنوم. گربه ام بر روى لحاف بزرگ تاخورده اى نشسته است و خُرخُر مى كند و وقتى برمى گردم، مى توانم ببينم كه در حال تميز كردن خودش است. درد و گرفتگى مختصرى در شانه راستم وجود دارد و چون تازه ناهار خورده ام، كمى احساس سيرى مى كنم. لحظه اى از نوشتن دست مى كشم تا همسرم را، كه در حال بازديد از وطن اصلى اش، فيليپين است، پيش چشم بياورم; و به ياد مى آورم زمانى را كه در آنجا زندگى مى كرديم و يك روز تعطيل به كوهستان رفتيم. همچنين به اين فكر مى كنم كه در يك روز كارى او را از فرودگاه سوار كردم و مردّد بودم كه آيا او به غذا ميل دارد يا نه و اصلا چه بايد بپزم.

چرا اين بخش كوچك از وقايع زندگى ام را در اختيار شما گذاشتم؟ براى اينكه اين واقعيت بسيار روشن را خاطرنشان كنم كه من ـ به عنوان يك انسان ـ شخص آگاه، تجربه كننده و واجد حالات ذهنى گوناگون هستم. شنيدن، ديدن، احساس درد، تصور كردن، به ياد آوردن، فكر كردن و ترديد، صرفاً چند نمونه از فهرست بلند حالات ذهنى است. من مركز عالَمى از تجربه ها هستم; شما هم همين طور. حيوانات، كبوترها، ماهى ها، حشرات و احتمالا حتى نرم تنان هم حيات ذهنى دارند. هرچند ممكن است برخى از اين اذهان تكامل نيافته و ابتدايى باشند.

اساساً، ذهن چيست؟ در يك سطح، پاسخ گفتن به اين پرسش آسان است. همان طور كه اين سير كوتاه در وقايع ذهنى من، در آغاز اين فصل، نشان مى دهد، شما در سخن گفتن درباره ذهن ـ ذهن خودتان يا ديگران ـ انواع حالات يا رويدادهايى را توصيف مى كنيد كه عادتاً در تشكيل ذهن سهيم اند: افكار، باورها، عواطف، احساسات، قصدها، اميال، ادراكات حسى، اهداف و غيره كه به تشكيل ذهن كمك مى كنند. به علاوه، در مورد خود شما، به نظر مى رسد غيرممكن است كه به حالات ذهنى خودتان نزديك تر از اين بشويد كه هستيد، زيرا اين حالات، در حقيقت، جوهر تجربه شما يعنى حيات ذهنى شما را تشكيل مى دهند، حياتى كه بدون آن، شما به عنوان شخص وجود نخواهيد داشت.

تا اينجا اين توصيف از آنچه به طور كلى پديده هاى ذهنى مى نامم، قانع كننده است. اما

سرانجام نمى تواند قانع كننده باشد، زيرا اين توصيف اگر هم تصورى از ماهيت حالات ذهنى در اختيار ما قرار دهد، تصور بسيار ناچيزى خواهد بود. در مقابل، پديده هاى فيزيكى را در نظر بگيريد. نظريه هاى پيشرفته اى درباره ماهيت و رفتار مجموعه ها، فرايندها و رويدادهاى فيزيكى وجود دارد كه نمونه هايش را در علومى مانند شيمى، فيزيك و زيست شناسى مى بينيم. بديهى است كه چيزهاى زيادى وجود دارد كه ما هنوز درباره ماهيت نهايىِ واقعيت فيزيكى نمى دانيم، اما معقول به نظر مى رسد كه بگوييم حوادث فيزيكى را بهتر از رويدادهاى ذهنى درك مى كنيم. مثلا، تحقيقات علمى چيزهاى بيشتر و بيشترى را درباره فرايندهايى كه در بدن و مغز ما رخ مى دهند آشكار مى سازد. هرچند فهم و دانش ما هنوز كامل نيست، اما دست كم به خوبى مى دانيم كه چه جزئيات ديگرى را بايد كشف كنيم و چگونه بايد اين كار را انجام دهيم.

در مقابل، به دست آوردن فهمى از ماهيت حالات ذهنى، قابل مقايسه با آن چيزى نيست كه در رسيدن به فهم بهترى از حالات فيزيكى نهفته است. هرچند همه ما مى دانيم تأمل درباره مسئله اى عقلى، نظير حل يك معادله جبر، يا در سوى ديگر، احساس درد، چگونه است، اما به نظر مى رسد وقتى فكر مى كنيم يا وقتى عضوى از بدنمان درد مى كند، تجربه ما هيچ سرنخى درباره ماهيت آنچه در درون ما رخ مى دهد، در اختيار ما قرار نمى دهد. مسلماً درگير شدن در حل يك مسئله رياضى از يك سو، و تجربه انفعالى احساس درد از سوى ديگر، دو نوع كاملا متفاوت از پديده ذهنى اند; در واقع آن قدر متفاوت كه انسان درنگ مى كند در اينكه آنها را با هم ذكر كند. اما در عين حال كه فكر كردن و احساس درد ويژگى هاى بسيار متفاوتى دارند، هر دو ذهنى اند نه فيزيكى. با اين همه، هنوز اين مسئله باقى است كه وقتى هر يك از اين دو نوع رويداد ذهنى اتفاق مى افتد، در درون ما دقيقاً چه رخ مى دهد. جاى اين پرسش هست كه فكر كردن و تجربه درد در چه محيطى رخ مى دهند؟

اين قبيل سؤالات منجر به شكل گرفتن مسئله ذهن ـ بدن مى شود. من فكر مى كنم سايه سه پرسش بر سر ما سنگينى مى كند; اول، ماهيت ذهن و به طور كلى حالات و رويدادهاى ذهنى چيست و به عبارت بهتر، نحوه وجودشان چگونه است؟ فلاسفه اين پرسش را پرسش وجودشناختى درباره حالات ذهن مى نامند. كلمه [ ontology‌ وجودشناسى] از كلمه يونانى ontia به معناى «اشيايى كه وجود دارند» گرفته شده است. فلاسفه وقتى مى پرسند

وجودشناسى حالات ذهنى چيست، مى خواهند بدانند حالات ذهنى چه چيزهايى هستند و در واقع از چه چيزهايى تشكيل مى شوند. آيا حالات ذهنى اساساً مانند فرايندى كه مثلا در فتوسنتز نهفته است، ماهيت فيزيكى دارند، يا مانند نفوس يا ارواح، بر طبق تصور سنتى، داراى ويژگى كاملا غيرمادى هستند و هيچ وجهِ مشتركى با جهان فيزيكى ندارند؟ يا اينكه بايد اين مشكل فيزيكى يا غيرفيزيكى بودن را، كه به نظر مى رسد در اينجا خود را بر ما تحميل مى كند، به نفع تبيين هاى ديگرى از ماهيت ذهن، انكار كرد؟

دوم، به نظر مى رسد تجربه بايد به عنوان تجربه كسى يا تجربه موجودى وجود داشته باشد. اين تصور كه تجربه هاى معلّق و مستقلى مى توانند وجود داشته باشند كه شناور بوده و به تعبير ديگر، مستقل از هر نوع فاعلى باشند، معقول به نظر نمى رسد; هرچند اين مسئله محل بحث است.(1) اگر موقتاً بپذيريم كه تجربه بايد دارنده اى داشته باشد، طبيعتاً با اين مسئله روبه رو مى شويم كه ماهيت دارندگان اين حالات ذهنى، يعنى ماهيت آن اشخاص و نيز حيواناتى كه مجموعه تجربه هاى آنان انواع گوناگون پديده هاى ذهنى را تشكيل مى دهند، چيست. آيا بايد براى اين فاعل ها وجودى مستقل از وجود تجربه ها تصور كرد، يا اينكه به نحوى از آنها تشكيل شده اند، همان طور كه جورچين چيزى جز قطعات تشكيل دهنده آن نيست؟ از سوى ديگر، اگر فاعلِ تجربه نوعاً متفاوت از خود تجربه باشد و قابل تحويل به آن نباشد، اين فاعل نوعاً غيرفيزيكى است يا فيزيكى؟ پنج نظريه متفاوت در باب رابطه ذهن و بدن پاسخ هاى گوناگونى به اين پرسش ها داده اند كه فصل هاى 2 تا 6 را تشكيل مى دهند.

سوم، در مباحثى كه اين دو پرسش اخير برمى انگيزند، معماى چگونگى ارتباط حالات و فاعل هاى ذهنى با عالم فيزيكى نهفته است. آيا پديده هاى ذهنى مى توانند مستقل از پديده هاى فيزيكى وجود داشته باشند، يا در وجودشان وابسته به آنها هستند؟ اگر در واقع حالات فيزيكى حالات ذهنى را پديد مى آورند، اين كار چگونه انجام مى شود؟ زيرا به نظر مى رسد اين دو دسته پديده بسيار متفاوت از يكديگرند. چند سال پيش اين مسئله، با اهميت خاصى، براى من آشكار شد. من در ريولى هاوس(1) در آكسفورد(2) فلسفه ذهن تدريس مى كردم و به دانشجويان گفتم اگر ممكن باشد، مى خواهم مغز واقعى انسان را در كلاس نشان