تأليف

ملاّ احمد بن محمّد مهدى نراقى(قدس سره)

تصحيح

سيد مهدى طباطبايى

مركز احياى آثار اسلامى

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى

در آستانه برگزارى كنگره فاضلين نراقى در پائيز سال 1380 به سفارش و تأكيد دفتر مقام معظم رهبرى حضرت آية الله خامنه اى ـ حفظه الله وأبقاه ـ به مسئولان دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم ، به منظور توجه به تصحيح و احياى مجموعه آثار ملاّ مهدى و ملاّ احمد نراقى، تصحيح هشت عنوان از آثار كلامى، فقهى و اصولى آن دو بزرگوار به مركز احياى آثار اسلامى سپرده شد كه عبارت بودند از :

1 . سيف الاُمّة وبرهان الملّة

2 . تحفه رضويّه

3 . تذكرة الأحباب

4 . أنيس التجّار

5 . أنيس المجتهدين

6 . أساس الأحكام

7 . مفتاح الأحكام

8 . مناهج الأحكام

به لطف خداوند منّان و با همّت بلند پژوهشگران مدقّق مركز احياى آثار اسلامى اين مهمّ پى گرفته شد. پيش از اين ـ در نيمه نخست سال 1384 ـ تصحيح سه عنوان: تحفه رضويّه، تذكرة الأحباب و أنيس التجّار به انجام رسيد و منتشر شد. و اينك كتاب سيف الاُمّة و برهان الملّة كه از تأليفات سودمند و گران سنگِ ملاّ احمد نراقى است، پس از تحقيق و

تصحيح تقديم جويندگان مى گردد. اميد مى رود مورد قبول ارباب فضل و دانش قرار گيرد.(1)

ملاّ احمد نراقى اين كتاب را در اثبات حقانيّت و خاتميّت نبوّت نبىّ مكرّم اسلام حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله) و در پاسخ به شبهات مبلّغ مسيحى «هنرى مارتين» انگليسى تأليف كرده است.

«هنرى مارتين» معروف به «پادرى» مبلّغ مسيحى با مأموريّت استعمارى به بلاد اسلامى آمد و در ايران مدّتى به آموختن زبان فارسى و عربى پرداخت و آداب اسلامى را فرا گرفت، خود را مسلمانى پاك و معتقد نشان داد و با لباس مبدّل روحانى چند سالى را در حوزه درس علماى بزرگ مانند آخوند ملا على نورى (متوفاى 1246ق) در اصفهان شركت كرد و با اصول كلّى و مختصرى از احكام اسلام آشنا شد. وى پس از چندى كتابى به نام ميزان الحقّ نوشت و شبهاتى را به نبوّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) وارد ساخت كه در ايران به شبهات پادرى معروف شد. او در مقدّمه كتابش تصريح كرده كه مدّتى را با مكر و فريب عنوان مسلمانى گرفته تا با اصول، احكام و آيين اسلامى آشنا شود، و سپس اين شبهات را وارد كرده است.

انتشار كتاب ميزان الحقّ پادرى در ايران، در حوزه هاى علميّه جنبشى پديد آورد. علما و انديشمندان شيعه در پاسخ به نوشته هاى ناروا و ردّ شبهات و دفع شك هاى وى، كتاب ها و جستارهاى بسيارى را به هم برآوردند ; تا جايى كه حتّى آخوند ملا على نورى مدّتى حوزه درس خود را تعطيل كرد تا پاسخى درخور و متقن به آن شبهات بدهد.

بيشتر شبهات و تشكيك هاى پادرى بر انكار نبوّت حضرت محمّد(صلى الله عليه وآله) و نفى اعجاز از معجزه جاودانه آن حضرت و قرآن كريم، استوار بود. او كوشيده بود با نفى اعجاز قرآن كريم و ديگر معجزات، پايه نبوّت را فرو بريزد و به نتيجه مورد نظر خويش دست يابد.

مرحوم علامه آقابزرگ تهرانى در الذريعة ـ طبق تتبّع ناقص ما ـ 11 كتاب از ردّيه هاى علما، اعمّ از معاصران و متأخّران، را معرفى كرده است كه ما به ذكر عنوان آنها

اكتفا مى كنيم:

1 . حجّة الإسلام، تأليف آخوند ملاّ على نورى (متوفاى رجب 1246ق) به سال 1232.

2 . مفتاح النبوّة، تأليف ملاّ محمّدرضا همدانى (متوفاى 1247ق) به سال 1232.

3 . سيف الاُمّة، تأليف ملاّ احمد نراقى (متوفاى 1244ق) به سال 1233.

4 . لسان الصدق، تأليف شيخ على بن عبدالله بن على بحرانى (متوفاى 1318ق).

5 . ردّ پادرى، آقامحمدباقر بهبهانى (متوفاى 1332ق) حفيد وحيد بهبهانى.

6 . ردّ پادرى، سيد محمّدتقى فرزند امير مؤمن حسينى قزوينى.

7 . ردّ پادرى، حسين على شاه عارف، موصوف به زين العابدين (متوفاى 1234ق).

8 . ردّ پادرى، تأليف ميرمحمدحسين بن عبدالباقى خاتون آبادى (متوفاى 1233ق).

9 . ردّ پادرى، تأليف آقامحمدعلى بن آقامحمدباقر كرمانشاهى.

10 . ردّ پادرى، تأليف ملاّ على اكبر فرزند محمدباقر ايجى اصفهانى (متوفاى 1232ق).

11 . ردّ پادرى، ميرزا عيسى فرزند ميرزا حسن فراهانى (متوفاى 1238ق).

از ميان آثار فوق سه عنوان نخست به دليل قوّت استدلال، استحكام متن و تبويب و ترتيب نيكو و نيز شخصيّت و جاى گاه بلند علمى و اجتماعى نويسندگان، مقبوليّت و شهرت بسيار يافت.

مرحوم ملاّ احمد نراقى در ابتدا كوشيد زبان عبرى را فرا بگيرد، ده نفر از علماى يهود را فرا خواند، كتاب هاى بسيارى از كتاب خانه ملاّ موشه يهودى راجع به تورات، تلمود، اناجيل اربعه و تفاسير آنها و لغت نامه هاى زبان را به امانت گرفت و مدّتى را به گفتگو و مباحثه با علماى يهود و فحص و تتبّع در كتاب هاى آنان پرداخت و با جمع آورى ادلّه عقلى و نقلى متقن اين كتاب را تأليف كرد.

مؤلّف در مقدّمه انگيزه و چگونگى تأليف كتاب را توضيح داده، مى نويسد:

... شخصى از پادريان فرنگ را كه هنرى مارتين نام داشت گذار به آن گلزار افتاد ... پس به خاطر او رسيد كه در معرض ابطال ملّت بيضا اسلام برآيد ... و متابعت يكى ديگر از پادريان فرنگ «فليب» نام نمايد كه سابق بر اين در مملكت فرنگ رساله اى در ردّ اسلام نوشته ... هفواتى چند از رساله فليب برداشته و خود هم اندكى بر آن افزوده و رساله اى ترتيب داد.

و هرچند سخنان سست بنيان او در نظر ارباب دانش چون تار عنكبوت و در نزد اصحاب بينش، جواب آنها را سزاوار خاموشى و سكوت بود، و ليكن چون محتَمَل بود كه تجافى از ردّ آن موجب شبهه عوام و كلمات نافرجام آن را تمام تصوّر نمايند، خاطر خطير همايون ... به ردّ آن كلمات راغب و مايل، و علاوه بر آن، اشاره لازم البشاره بندگان سپهر مكان ... عباس ميرزاى قاجار در اين خصوص حاصل شد.

... لهذا اين بى بضاعت ... صورت اين نامه هدايت آغاز ... و چهره زيباى آن را به پيرايه براهين عقليّه و ادلّه نقليّه از كتب سماويّه و صحف الهيّه كه بر پيغمبران عظام و انبياى كرام نازل شده، بعد از تتبّع و تفحّص از همه آنها به قدر وسعت وقت پيراست و كلمات ناصواب پادرى نصرانى را عنوان، غفلت و عناد آن را كما هو حقّه بيان نمود ... آن را به سيف الاُمّة وبرهان الملّة مسمّى نمود.

و درباره ترتيب كتاب مى نويسد:

آن را به سه باب مرتّب ساخت :

باب اول: در تقديم فوايدى چند كه قبل از بيان مطلب دانستن آنها لازم است.

باب دوم: در اثبات رسالت خاتم انبيا، برگزيده اصفيا محمّد بن عبدالله(صلى الله عليه وآله) .

باب سوم: در ذكر كلمات پادرى نصرانى و شبهات آن و ردّ آنها.

ملاّ احمد نراقى كتاب را به نام فتحعلى شاه و به درخواست نايب السلطنه عبّاس ميرزا نوشته و در 17 ماه صفر 1233 تمام كرده است.

در اين جا لازم است از همكارى تمامى كسانى كه در تصحيح و تحقيق اين كتاب مشاركت داشته اند به خصوص حجّة الاسلام سيّد مهدى طباطبايى كه تصحيح آن را بر عهده داشته اند تقدير و تشكّر نماييم.

همچنين از آقايان اكبر موحّد داش خانه، كمال هاشم پور و اسماعيل بيگى كه مقابله نسخه هاى خطّى، تخريج احاديث و تنظيم نمايه هاى پايان كتاب را به انجام رسانده اند سپاس گزارى مى كنيم. و نيز از جناب آقاى سيد خليل عابدينى كه پى گير اتمام كار بوده و كنترل و بازبينى نهايى اثر را بر عهده داشته اند تشكّر مى شود.

خداى را بر اتمام اين نعمت سپاس گفته و توفيق همگان را بر اكمالش از او خواهانيم.

على اوسط ناطقى

مدير مركز احياى آثار اسلامى

ويژگى هاى منحصر به فردى كه سيف الامّه در مقايسه با ديگر آثار ملاّ أحمد نراقى دارد، حسّاسيّت تصحيح و تحقيق آن را نيز دو چندان مى كند، كه اميدواريم با دقّت عمل و حوصله اى كه در هر يك از مراحل تحقيق صورت گرفته است، به متنى درست و قابل اعتماد دست يافته باشيم.

اين اثر بنا به گفته الذريعة(1) در سال هاى 1267 و 1330 و 1331 به چاپ رسيده است، امّا نسخه چاپى كه ما توانستيم فراهم آوريم، مربوط به چاپ 1330، در 424 صفحه خشتى است، كه در آغاز آن فهرستى از فرزند مؤلّف، ملا محمّد نراقى، در 38 صفحه آمده است.

با اينكه غلطنامه اى در پايان اين نسخه وجود دارد، امّا مع الأسف از اغلاط و جاافتادگى هاى بسيار زيادى برخوردار است كه اعتمادى بر آن نيست، بخصوص پس از دستيابى به دست نوشت هايى كه معرّفى خواهند شد. امّا به هر حال يك دور مقابله با اين نسخه صورت گرفت و در معدود مواردى از آن استفاده شده است.

نسخه اى از اين چاپ در كتابخانه عمومى دفتر تبليغات اسلامى به شماره 1 / 80 نگهدارى مى شود. از اين نسخه با رمز «د» ياد كرده ايم.

با توجّه به لزوم دفع شبهات پادرى نصرانى از اذهان، و پاسخ گويى به پرسش هاى عوام و خواصّ، اين كتاب، پس از تأليف، به سرعت در نسخه هاى بسيار زياد استنساخ شده و در تمامى مناطق رواج يافته است. به خصوص بزرگان و صاحب منصبان به داشتن نسخه اى از آن اهتمام داشته اند. از اين روى در كتابخانه هاى مختلف داخل و خارج كشور نسخه هاى متعدّدى از آن يافت مى شود كه در فهرست مشار، فرهنگ كتاب هاى فارسى مدبرى و فهرست منزوى و بالاخره در شرح احوال و آثار فاضلين نراقى، به اغلب آنها اشاره شده است، كه بالغ بر سى نسخه مى باشد. با اين حال در تصحيح كتاب، ابتدا تلاش خود را در يافتن بهترين نسخه ها و حتّى المقدور دستنويس مؤلّف نموديم. بالاخره پس از مطالعات و بررسى هاى بسيار، دست نوشت هاى زير مورد استفاده قرار گرفت.

لازم به يادآورى است كه نسخه دستنويس مؤلّف در كتابخانه مرحوم آية الله شيخ محمّدحسين كاشف الغطاء در نجف موجود است كه ما به آن دست نيافتيم.

الف. نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، به شماره (2071). داراى 507 صفحه، كاتب: مصطفى كاشانى، كتابت: جمادى الثانى 1233 ق.

اين نسخه در حضور مؤلّف مقابله و تصحيح شده و به تأييد وى رسيده است.

در پايان نسخه مطلبى به دستخط مؤلّف اينطور آمده است:

تمام شد مقابله و تصحيح اين كتاب مستطاب در حضور حقير كثير التقصير. ان شاء الله سبحانه نواب مستطاب كامياب سعادت مآب معظم اليه دام مجده از آن بهره ياب و ساير اهل اسلام را نيز از آن انتفاع حاصل و ثواب آن به روزگار سعادت مآثر فرخنده مظاهرِ آن مجمع مناقب و مفاخر عايد گردد. حرّره العبد الخاطى احمد بن محمّد مهدى النراقى فى شهر رمضان المبارك.

همچنين كاتب در پايان نسخه تصريح مى كند كه اين نسخه را براى عبدالله خان امين الدوله نگاشته است.

اين دست نوشت به عنوان نسخه اصل قرار گرفته و ساير نسخه ها با آن مقابله شده

است. با اينكه اين نسخه مورد تأييد مؤلّف بوده و با نسخه اصل مقابله شده، امّا باز هم به ندرت اغلاطى در آن مشاهده مى شود كه در جاى خود به آن اشاره كرده ايم.

از اين دست نوشت با رمز «الف» ياد مى كنيم.

ب. نسخه مركز احياء ميراث اسلامى، به شماره 563. داراى 469 صفحه، كاتب: مصطفى كاشانى، كتابت: ذى الحجّه 1233.

كاتب در پايان كتاب متذكّر مى شود كه اين نسخه ششمين نسخه اين كتاب است كه تحرير كرده است. همو كاتب نسخه «الف» نيز بود.

اين دست نوشت نيز مانند مورد پيشين بسيار كم غلط و قابل اعتماد است.

از اين دست نوشت نيز با رمز «ب» ياد كرده ايم.

ج. نسخه كتابخانه ملّى ملك، به شماره 2338. داراى 432 صفحه، كاتب: محمدعلى كاشانى. كتابت: چهارشنبه 22 ربيع الاول 1287.

از ويژگى هاى اين نسخه آن است كه كاتب به زبان عبرى مسلّط بوده و در مقدّمه اى كه بر كتاب نگاشته، مى گويد:

... ولى اين كتاب عزيز به واسطه تكرار نسخه به دست كتّاب و ناسخين بىوقوف، كه ربط از لغات و رسم الخط خطوط عبرى نداشته، افتاده و اغلب عبارات آن را مغلوط كرده و كلمه صحيح در آن كم بود، اين بى بضاعت چون در ايام تحصيل مدّتى در خطوط و لغات آنها زحمت كشيده و خوانده بودم، ملاحظه آن كتاب مستطاب نمودم و ديدم كه عبارات عبرى كه در آن كتاب مستطاب غلط شده و در مكالمات با يهود به آن كلمات عبرى، درست ادا نمى شود، ... لهذا بر خود لازم و متحتّم نمودم قربةً الى الله به تصحيح اين نسخه شريفه سعى كنم.

با اين حال، ناسخ محترم در بسيارى از جملات كتاب و حتّى ترتيب عبارت ها دخل و تصرّف كرده و زياده و كم يا جابجايى صورت داده است.

از ويژگى هاى اين دست نوشت آن است كه متن عبارات عبرى به همان زبان در حاشيه يا متن آورده شده است.

از اين نسخه بيش از ديگر نسخه ها در تصحيح عبارت هاى عبرى كتاب بهره بردارى شده و آن را با رمز «ج» مى شناسيم.

تصحيح و ضبط متن كتاب بر اساس نسخه هاى معرّفى شده، به خصوص نسخه «الف» انجام پذيرفته و بيشترين اعتماد بر اين نسخه بوده است.

پس از حروف چينى از روى نسخه چاپى، با ديگر نسخه ها به دقّت نمونه خوانى و مقابله صورت گرفت و بجز مواردى كه غلط مسلّم بود، نسخه دست نوشت «الف» اصل قرار گرفته است.

در مورد تصحيح متن و ضبط نصّ آن، توضيح مطالب زير ضرورى به نظر مى رسد:

الف) ادبيات و زبان فارسى كتاب مربوط به حدود دو قرن پيش بوده و طبعاً با ادبيات رايج امروز تفاوت هايى دارد و بعضاً فهم مراد مؤلّف را با مشكل يا تأخير مواجه مى كند. از اين روى جهت تسهيل در فهم مراد مؤلّف، با توضيح برخى عبارات در پى نوشت و نيز بكارگيرى علائم سجاوندى مناسب، سعى در ارائه متنى روان و سهل الوصول شده است.

ب) املاى بسيارى از واژه هاى متداول در زمان مؤلّف با زمان حاضر متفاوت است. مثلاً كلمه «برخاستن» به معناى بلند شدن، در آن زمان به صورت «برخواستن» نگارش مى شده، كه ما آن را به شكل كنونى تغيير داده ايم. اينها مواردى است كه تغيير در املاى كلمه هيچگونه لطمه اى به معناى آن يا مراد مؤلّف نمى زند. امّا اگر چنانچه اين امر موجب تغيير كلّى در كلمه شود، در پى نوشت تذكّر داده ايم. مانند بكارگيرى واژه «چنانكه» و «چنانچه»، كه گاهى در متن در غير محلّ خود استعمال شده است.

ج) در نگارش واژه ها و تركيب ها، رسم الخط متداول و امروزين زبان فارسى رعايت شده است. البتّه در اين خصوص سعى شده از اعمال سليقه پرهيز شود و آنچه منطقى تر و متعادل تر است استفاده شود. مثلاً تركيب هاى «اينها» و «آنها» به صورت متّصل آمده و «اينكه» و «آنكه» اگر «اين» و «آن» ضمير باشند جدا از هم و در غير اين صورت متّصل آمده اند.

د ) بخشى از كار تصحيح متن مربوط به مطالبى است كه مؤلّف مستقيم يا غيرمستقيم از ديگر منابع نقل مى كند. كليّه اين عبارات با متن اصلى مقابله و در صورت وجود اختلاف، در پى نوشت بدان اشاره شده است.

هـ ) در بيان اسامى بلاد و شهرها و يا كتاب هاى قديمى و اشخاص، سعى بليغ در ضبط صحيح اين اسامى و معرّفى معادل امروزين لاتين يا فارسى آنها در پى نوشت صورت گرفته است.

و ) شايد مهم ترين قسمت تصحيح متن مربوط به عبارتهاى عبرى و ترجمه آنها و نيز عبارت هايى مى شد كه از اناجيل و عهد جديد نقل شده است.

مؤلّف عبارت هاى بسيارى را از عهد قديم نقل كرده و تلفّظ آنها را با حروف عربى نگاشته است كه ميان نسخه ها نيز در ضبط اين عبارات و اعراب آنها اختلاف زياد مشاهده مى شود و چه بسا عبارت هايى كه قابل فهم و قرائت نبودند. از اين روى براى دستيابى به متنى صحيح و عارى از اشتباه، موارد زير رعايت شده است:

1. تطبيق دقيق عبارات با فهرست و توضيحاتى كه فرزند مؤلّف، ملا محمّد نراقى براى كتاب نگاشته است. در مطالعه اين فهرست از دست نوشت آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، به شماره 2 / 5015، در 46 صفحه، و نيز نسخه چاپى آن در ابتداى چاپ 1330 استفاده شده است.

وى در مقدّمه اين فهرست مى گويد:

چون عبارات عبريّه كتاب مستطاب هدايت انتساب سيف الامّه، كه منقول و مأخوذ از كتب و اسفار انبياء سلف ـ على نبيّنا و عليهم آلاف التحيّة واضعاف الثناء ـ مأنوس منطق بسيارى از منتفعين اشارات وافيه و مربوط لسان كثيرى از مهتدين حجج شافيه آن نبود، حسب الأمر جناب شامخ الأركان وبرهان الاسلام والمسلمين وحجّة الملّة والدين، شمس سماء العلم والعرفان وبدر فلك المعرفة والايقان، والا مصنّف، متّعنا الله بدوام بقائه إلى يوم القيام ... فهرستى در عنوان كتاب به جهت اعراب و حروف كلمات آن، به نحوى كه در كتاب انبياء مرسوم و چون ترتيبى كه در اصل كتاب مرقوم است، وضع نموده تا معشر طالبين بعد از ملاحظه فهرست از خطاى در الفاظ آنها محفوظ و مصون باشند ... محمّد بن احمد.

2. استفاده از نسخه «ج»، كه پيشتر به ويژگى هاى آن و عنايت كاتب به ضبط دقيق عبارات عبرى اشاره كرديم.

3. كليه عبارت هاى عبرى در نهايت، توسط يكى از محقّقان مسلّط به اين زبان، جناب حجّة الاسلام شيخ كاظم نصيرى، بررسى و بازبينى شده است.

4. اگر در ميان موارد فوق اختلاف قرائت با نسخه مؤلّف وجود داشت، بين پرانتز قرار گرفته است.

5. عبارت ها يا واژه هايى كه لازم بود اضافه شود، بين كروشه [ ]آمده است.

6. عبارت هايى كه شامل چند آيه بوده اند، با علامت *بين آيات تفكيك صورت گرفته است.

3. تخريج اقوال و مستندسازى متن مطالبى كه مستندسازى و تخريج شده است چند دسته مى باشند.

الف. متن عبارت هاى كتاب مقدّس (عهد عتيق و جديد)

محلّ برخى از اين عبارت ها را مؤلّف اجمالاً بيان كرده، مثلاً: باب دوّم از كتاب پيدايش يا ... در اين موارد يافتن آيه مورد نظر تا حدودى آسان بوده و در پى نوشت به عنوانِ دقيق آن اشاره شده است. اما محلّ بسيارى از عبارت ها را مؤلّف مشخص نكرده، يا به اشتباه به كتاب يا فصلى ديگر استناد كرده است. يافتن محل دقيق اين آيات بسيار شاق و چه بسا مستلزم قرائت كلّ اسفار خمسه يا كتب انبياء ديگر و يا اناجيل بوده است. حساسيّت و صعوبت اين امر با توجه به عدم مطابقت الفاظ ترجمه هاى امروزى، با ترجمه اى كه مؤلّف آورده، دو چندان مى شود. با اين حال كم است آيه يا عبارتى كه محلّ آن نامشخص و مجهول مانده باشد.

جهت ثبت آدرس آيات، در پى نوشت، ابتدا نام عهد، سپس كتاب و سفر مورد نظر و بعد شماره باب و آيه آمده است.

مثال: عهد جديد / انجيل لوقا 2:14. يا عهد عتيق / كتاب اشعياء نبى 14:8 .

تذكّر: در استناد بسيارى از آيات عهد جديد، شماره فصل يا بابى كه مؤلّف ذكر مى كند با مصادر موجود انطباق نداشت، مثلاً وى به باب چهلم انجيل لوقا اشاره مى كند كه در ترتيب فعلى، انجيل لوقا 24 باب بيشتر ندارد. ظاهراً مصدرِ در اختيار مؤلّف با مصادر موجود تفاوت داشته است و اين امر پس از دستيابى ما به نسخه اى عتيق از ترجمه عربى اناجيل اربعه و نيز نسخه ترجمه فارسى آن واضح و مسجّل گرديد. ترجمه عربى، نسخه كتابخانه واتيكان است و ترجمه فارسى از مرحوم خاتون آبادى و تأليف آن مربوط به عصر صفوى مى باشد كه نسخه اى از آن در كتابخانه مركز احياء ميراث اسلامى، به شماره 81 نگهدارى مى شود.

در ثبت و ارجاع آيات كتاب مقدّس دو ترجمه موجود و متداول كتاب مقدّس به شرح زير، مصدر اصلى بوده اند:

1. ترجمه فاضل خان و هنرى مارتين. عهد عتيق در سال 1273 (1856 م) و عهد جديد در سال 1876 م در لندن به چاپ رسيده است و هر دو از روى نسخه چاپى اصل، توسط انتشارات اساطير به سال 1380 افست شده است. متذكر مى شود كه نسخه اى از چاپ لندن اين ترجمه در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى شود.

از اين ترجمه با رمز «ف» ياد كرده ايم.

2. ترجمه سال 1904 م، چاپ لندن، قطع جيبى. يك نسخه از اين ترجمه در كتابخانه دفتر تبليغات اسلامى نگهدارى مى شود. رمز آن را «ل» قرار داده ايم.

ب. ترجمه هاى آيات كتاب مقدّس

مؤلّف، كليه عبارت هاى عبرى را پس از نقل تلفظ عبرى آنها ترجمه كرده و در اين بين باز هم عبارت هايى از آيات كتاب مقدّس وجود دارد ـ به ويژه آيات عهد جديد كه متن عبرى ندارد ـ كه مؤلّف فقط به بيان ترجمه آنها بسنده كرده است. در تخريج و مستندسازى اين ترجمه ها موارد زير رعايت شده است.

1. در تطبيق ترجمه هاى مؤلّف، نسخه هاى چاپى موجود كه پيشتر از آنها ياد كرديم

مورد توجّه بوده اند و اگر اختلاف در معانى و يا جا افتادگى وجود داشت، در پى نوشت بدان اشاره شده است. اما در موارد اختلاف واژه ها، از آن عبور كرده ايم.

2. در حين تحقيق و تصحيح كتاب ملاحظه شد مؤلّف در بيان بسيارى از اين ترجمه ها متأثّر از سه مصدر زير بوده است:

الف) محضر الشهود فى ردّ اليهود، حاجى بابا قزوينى، چاپ مطبعة الآداب نجف اشرف، به كوشش سيد احمد حسينى.

ب) سيف المؤمنين فى قتال المشركين، على قلى جديد الاسلام، چاپ 1375، مؤسسه انتشارات انصاريان، به كوشش رسول جعفريان. اين كتاب تحت نام «ترجمه، شرح و نقد سفر پيدايش تورات» به چاپ رسيده و نام اصلى كتاب در ذيل قرار گرفته است.

ج) هداية الضالّين، على قلى جديد الاسلام، مخطوط مجلس شوراى اسلامى.

اين سه اثر همگى متقدّم بر عصر مؤّلف مى باشند و بر محقّقين و اهل فن واضح است كه دريافت اينكه فلان ترجمه در كدام يك از اين سه اثر مى باشد، با توجّه به عدم تصريح مؤلّف، كارى بس مشكل و چه بسا مستلزم مرور چند باره اين كتاب ها بوده است، امّا جهت اتقان هر چه بيشتر تحقيق كتاب، بدان مبادرت ورزيده ايم و هر ترجمه اى كه در يكى از اين سه مصدر بوده باشد، آدرس آن در پى نوشت آمده است. ضمناً موارد اختلاف متن با مصدر نيز مورد اشاره قرار گرفته است.

ج. ديگر مطالب مرتبط به اديان و كتاب مقدّس

بجز آيات كتاب مقدّس و عهدين، مؤلّف مطالبى را نقل مى كند كه مربوط به كتب انبياى سلف، يا اصناف نصارى، يا اديان غير ابراهيمى و يا آثار و تأليفات علماى يهود و نصارى بوده است. در اين خصوص ذكر مطالب زير لازم است:

1. در برخى از اين موارد بجز سه مصدرى كه در بالا از آنها ياد كرديم، كتاب تذكرة الأئمّة، اثر مرحوم علامه ملا محمد باقر مجلسى مورد استفاده قرار گرفته است. مؤلّف در چند جا مطالبى را از اين كتاب نقل مى كند و از مؤلّف با نام «فاضل محدّث ملاّ محمد باقر مجلسى

در يكى از مؤلَّفات خود» ياد كرده و به نام كتاب اشاره اى ندارد. در تخريج اين موارد يك يك آثار علاّمه مجلسى را كه احتمال وجود اين مطالب در آنها وجود داشت، بررسى كرديم، تا اينكه پس از جستجو و تحقيق بسيار و عدم دسترسى به منبع مورد نظر، بالاخره نصّ عبارات مورد نظر را در كتاب تذكرة الأئمّة پيدا كرديم. نكته مهم آن بود كه در هيچ يك از شرح حال هاى ايشان ياد و ذكرى از اين كتاب نشده و يا آن را منسوب به محمد باقر لاهيجى مى دانند نه مجلسى. چنانكه مرحوم علاّمه آغا بزرگ طهرانى در الذريعة(1) و علاّمه سيد محسن امين در اعيان الشيعة(2) تصريح مى كنند كه نسبت اين كتاب به مجلسى اشتباه است، بلكه از آنِ ملامحمد باقر لاهيجى است.

در الذريعة مى خوانيم:

تذكرة الائمة في تواريخ الائمّة المعصومين عليهم السلام، ... للمولى محمّد باقر بن محمّد تقى اللاهجي، ... حكى شيخنا في الفيض القدسي تصريح صاحب الرياض بأنّ مؤلّفه كان معاصراً للعلاّمة المجلسي مشاركاً معه في الاسم واسم الأب وكان مائلاً الى التصوّف، ومع هذا التصريح من صاحب الرياض و هو تلميذ العلاّمة المجلسي وخرّيت الصناعة، فنسبة الكتاب إلى المجلسي توهّم منشأه الاشتراك الاسمي(3).

با اين وجود، قرائن و شواهدى نيز وجود دارد كه اثبات مى كند اين كتاب از آن علاّمه مجلسى است. از آن جمله همين مطالبى است كه ملا احمد نراقى از آن نقل كرده و تصريح مى كند كه از يكى از مؤّلفات فاضل محدّث ملا محمد باقر مجلسى است. گرچه وى به نام كتاب اشاره ندارد، امّا وجود نصّ اين مطالب در تذكرة الائمّة حاكى از آن است كه مراد وى همين كتاب بوده است.

دليل ديگر و شايد مهم ترين دليل در اثبات نسبت كتاب به علاّمه مجلسى آن است كه در صفحه 11 آن، ذيل شرح حال پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم:

و چگونگى تولّد آن حضرت را در كتاب بحارالانوار ذكر و بسط كرده ام و تمام داده ام، هر كه خواهد رجوع به آن كتاب نمايد.

و معلوم است كه بحارالانوار از آنِ مرحوم مجلسى است نه لاهيجى.

ديگر آنكه بعيد است ملا احمد نراقى با آن همه تتبّع علمى و قرابت عصر، در نسبت آن به مجلسى اشتباه كرده باشد و مطالب و تحقيقات علمى كتاب و سبك ادبيات آن، همه دلالت بر صحّت انتساب آن به مجلسى دارند.

2. مؤلّف، مطالبى را از آثار علماى يهود نقل مى كند كه در دسترس نمى باشند. در اين گونه موارد تا آنجا كه ممكن بود از مصادر ديگر، مانند سيف المؤمنين استفاده كرده و بدان ارجاع داده ايم. در ساير مواردى كه اصل كتاب و آثار حكايت كننده از آن يافت نشد، مانند كتاب تاريخ يوسف بن كوريان، از آن عبور كرده و مسكوت گذاشته ايم.

والسلام علينا وعلى عباد الله الصالحين، والحمد لله ربّ العالمين.

در پايان لازم مى دانم از تمامى كسانى كه در سرانجام يافتن اين كار كمك كرده اند سپاس گزارى نمايم. به ويژه از آقايان اكبر موحّد داش خانه، كمال هاشم پور، اسماعيل بيگ مندلاوى و آقاى سيّد خليل عابدينى تشكّر مى كنم. و نيز از مسئولين مركز احياء آثار اسلامى كه امكان تصحيح اين اثر را فراهم نمودند كمال تشكّر را دارم.

و اللّه المستعان

سيّد مهدى طباطبايى

محرّم الحرام 1425 هـ . ق

1) صفحه اوّل از نسخه «الف»

2) صفحه آخر از نسخه «الف»

3) اتمام مقابله نسخه با حضور

مؤلف از نسخه «الف»

صفحه اوّل از نسخه «ب»

صفحه آخر از نسخه «ب»

صفحه اوّل از نسخه «ج»

صفحه آخر از نسخه «ج»